Prošlost jedne iluzije: Komunizam, između plemenitih ciljeva i paklene stvarnosti

Dvadesti vijek je proglašen kratkim vijekom koji je trajao od 1914.g. do 1989.g. Glavno obilježje ovog perioda je pojava i kraj komunizma i njegovog blizanca fašizma. Istoriju i bit komunizma izložio je Fransoa Fire u svojoj obimnoj i već klasičnoj knjizi Prošlost jedne iluzije - komunizam u dvadesetom vijeku.

Fransoa Fire (1927-1997) je jedan od vodećih francuskih revizionističkih istoričara. Bio je predsjednik Visoke škole za društvene nauke u Parizu (1977-1985) i član Komunističke partije Francuske do 1956. U Francuskoj je važio prije svega kao istoričar koji je snažno uzdrmao klasičnu istoriografiju Oktobarske revolucije. ("Iz shvatljivih razloga samo bivši komunisti poseduju iskustvo o tome kakav je taj sistem iznutra i mogućnost da ga analiziraju spolja"). Posljednja Fireova obimna knjiga Prošlost jedne iluzije verovatno je najuticajnija evropska sintetička kritika socijalizma 90-ih godina. Pojavila se u Francuskoj 1994. i ubrzo prevedena na mnoge svjetske jezike.

Već na početku Fire piše da - komunizam umjesto da bude istraživanje budućnosti, ustvari predstavlja jednu od velikih antiliberalnih i antidemokratskih reakcija u svjetskoj istoriji XX vijeka, a druga takva reakcija je, naravno, fašizam u svojim raznim varijantama.

Predmet knjige je istorijat jedne iluzije o komunizmu, iluzije koja je njegov konstitiutivni elemenat, kao vjera u spasenje putem istorije, koju je najbolje demantovala sama istorija. Suština je u tome što je komunistički svijet uvijek sticao slavu pomoću onog što je želio da bude, a ne po onome što je on stvarno bio. To je možda ključ što je on bio toliko prijemčiv za veliki dio planete, a neki su ga nazvali i - opijum za intelektualce („udišu sovjetski opojni tamjan“). To je plod njegove dvostruke prirode, i zavisnosti od toga da li ga posmatramo kao istorijsku realnost - komunistički režimi - ili kao filozofsko proročanstvo - čovjek oslobođen otuđenosti.

Staljin

“Jer postarao se da ostane utopija, a da istovremeno postane država. Zbog toga je primoran da prikriva svoju realnost da bi ostao „ideja“: i otuda uloga koju u njegovom funkcionisanju i njegovoj propagandi igra ideologija“ (F.F.).

Otrežnjenja brzo dolaze. Mnogi koji su bili zavedeni, otrežnjuju se. A. Žid u svom Povratku iz SSSR-a piše: “...sumnjam da je danas u bilo kojoj drugoj zemlji, pa čak i u Hitlerovoj Nemačkoj, duh manje slobodan, više pognut, više uplašen (izložen teroru), više pretvoren u vazala“.

Fransoa Fire poriče nužnost pojave i komunizna i fašizma. “Naše doba se može razumeti samo ako se oslobodimo iluzije o nužnosti: taj vek je moguće objasniti... samo ukoliko mu vratimo njegov nepredvidljiv karakter koji su poricali oni koji su snosili glavnu odgovornost za njegove tragedije“.

Boljševici poslije više od jednog vijeka vraćaju vjeru u revoluciju. Od Francuske revolucije do boljševičke ta vjera nije bila tako intezivna da bi dovala buržoaske režime u pitanje. Ono što je boljševike fasciniralo u Francuskoj revoluciji je vrijeme terora iz 1793- 1794. g, kada je Konvent pristao na vlast bez zakona samo privremeno i do uspostavlajnja mira. Ali su boljševici od vlasti predviđene za vanredno stanje načinili doktrinu - „usvojili su pravilo da vlast bude bez pravila“. Ova vrsta vladavine je označena kao totalitarizam, to jest kao društvo koje je potpuno podrijeđeno jednoj partiji-državi koja vlada putem ideologije i terora. Stari pojmovi, kao što su despotizam i tiranija nijesu mogli izraziti stvarnost fašizma i komunizma. Teror s kraja 18. veka izvodi se iz jakobinske utopije, a mesijanstvo komunista je izvor totalitarizma, jedne od glavnih pošasti 20. vijeka. Svaka težnja za radikalnim rješenjem socijalnog pitanja goni u utopiju i teror.

I u odnosu na Francusku revoluciju, Oktobarska revolucija je potpuna novina. Njene posljedice su likvidiranje čitave opozicije, ponižavanje kritičara iz socijaldemokratije, osuda i ukidanje političkog pluralizma i zavođenje samovolje i terora. Stvara se sloj moćnika koji su u funkciji nove vlasti. To su lokalni moćnici iskvareni apsolutnom vlašću, pijani od bezgraničnog autoriteta, opijeni boljševičkom terorom, spremni na sve da bi se održali na vlasti... Jedan francuski intelektualac (Boris Suvarin) je to opisivao na sljedeći način: “Svakoga dana čujemo... toliko laži, toliko podmuklih komunističkih laži... da se od toga čoveku smuči, ponekad strahovito smuči“. Kod komunizma nije čak najgore neljudska represija, već bezgranična laž.

Intelektualci na zapadu nijesu shvatili da se stvara titalitaristička država, koja je već ušla u primjenjivanje masovnog terora bez presedana u istoriji.Oni su mislili da je to prolazna epizoda, primjer koji treba slijediti, a dešavale su se najstrašniji orvelijanski užasi. Platili su to velikim razočarenjima, što je zanemarljivo u odnosu na milione mrtvih u Sovjetskom savezu. Izlazak iz komunizma koji su iskusili mnogi zapadni intelektualci može se označiti kao vrsta intelektualne detoksikacije.

F. Fire veliki dio knjige posvjećuje razmatranjima o fašizmu i komunizmu, njihovim sličnostima, razlikama, saradnji, sukobima... “boljševizam i fašizam slede jedan drugog, međusobno se produkuju, podržavaju jedan drugog i bore se jedan protiv drugog. To su čeda iste istorije“. Lenjin i Musolini potiču iz iste političke porodice - iz porodice revolucionarnog socijalizma. Drugi par - Hitler i Staljin - zlo je doveo do krajnjih granica.“ “Ta dva velika čudovišta ovog veka pružaju glavnu građu za priču o odnosima između komunizma i fašizma“ (F.F.).

U uspostavljanju i održavanju totalitarnih režima niko nije nevin, ni mase koje ga podržavaju. U toj činjenici Fire vidi najveću tajnu politike - da je i najstrašnijoj tiraniji potreban pristanak onih nad kojima se ona sprovodi, a ako je to moguće i njihovo oduševljenje. Ko nije „oduševljen“, taj je sumnjiv i nad njim su sprovođene najstrašnije represalije, a mnogo je više iskreno oduševljenih.

Početak kraja je Staljinova smrt. “Smrt Vođe još jednom pokazuje paradoksalnost jednog sistema koji je navodno upisan u zakone društvenog razvoja, a u njemu sve toliko zavisilo od jedog čoveka da njegovom smrću sistem gubi nešto suštinsko... Kad već ne mogu da budu besmrtna, velika čudovišta iz istorije moraju se zadovoljiti time da nemaju nastavljače“ (F.F.).

Ličnosti kao Staljin davali su pečat, ali je to ipak bio sistem koji ih je činio mogućim. Položaj Hruščova je bio delikatan - on nije htio da liberalizuje državu, već da rehabilituje žrtve koje su ponovo morale da se vrate pod okrilje Partije. Zbog toga se morao zadržati teror, jer se odbacivala Staljinova ličnost i praksa, ali ne i sistem.

Lakše je pratititi objektivne uslove koji su doveli do sloma komunizma, a mnogo teže udio volje u tome. Doba sumraka komunizma je moglo da se održi i do kraja XX vijeka. „Iako više nije imao prave vernike, još je imao ogromnu policiju koja je bdela nad tim da svi govore mrtvim jezikom ideologije“. Ali naprimjer oslobađanje Saharova 1986. god. spada u ona ubrzanja koja zavise od volje, i niz drugih događaja koji se ne mogu označiti kao istorijska nužnost. To je veliki materijal za istraživanje.

Knjiga je izazvala ogromne kontroverze. Od veličanja do ranga Biblije, pa do sumnje u nju kao izraz nekritičkog antikomunizma. Sa naših prostora valja pročitati tekst Todora Kuljića - Fireova kritika socijalizma.

Za kraj pitanje - da li je Crna Gora izašla iz XX vijeka i da li je ova iluzija prošlost u Crnoj Gori? Po svemu sudeći iluzija nije prošlost, a ni praksa komunizma nije ozbiljno dovedena u pitanje. Čak se njeno dovođenje u pitanje izjednačava sa dovođenjem u pitanje državnosti, što je velika varka, kao što je bila i velika prevara - komunistički antifašizam.

Položaj Hruščova je bio delikatan - on nije htio da liberalizuje državu, već da rehabilituje žrtve. Zbog toga se morao zadržati teror, jer se odbacivala Staljinova ličnost i praksa, ali ne i sistem

RANKO VUKOVIĆ

( Ranko Vuković )