Umijeće pisanja Henrija Džejmsa: Dobar roman ne može nastati iz površnog duha

(Budućnost romana - The Futire of the Novel; Henry James; priredila Biljana Dojčinović; Službeni glasnik - Biblioteka: Književne nauke, Beograd; 2012; 155 str.)

Biljana Dojčinović je priredila izvadak iz Džejmsove zbirke The Art of the Novel, gdje je 1934. godine na jednom mjestu R.P. Blekmur prikupio zgusnute predgovore Henrija Džejmsa za njujorška izdanja sopstvenih romana (1907-09). Tako je The Art of the Novel ujedno postao i unikatna teorijska knjiga zbog načina na koji je Džejms sagledao svoje radove, a samim tim i čitavu književnost - kao na umjetnička djela nipošto drugačija od, recimo, slikarstva, muzike, poezije i arhitekture.

Iako se slični fascinantni i rijetki naslovi Službenog glasnika o kojim se već pisalo u ART-a ne mogu podičiti velikim brojem strana, profesorica Dojčinović je nekoliko Džejmsovih predgovora (od kojih su tri vidno skraćena) ispratila i svojim tekstom o Džejmsovoj narativnoj modernističkoj poetici, a on zauzima tačno trećinu ovog izdanja.

Pisac više nije učitelj, niti zabavljač, on prevashodno treba da bude umjetnik

Njen fin uvod, i pored toga što se pretežno oslanja na teorijske knjige o Džejmsu publikovane tokom 1970-ih i 1980-ih, daju koliko-toliko valjan uvid u par Džejmsovih naslova, a pogotovo u čovjekovu namjeru da što plastičnije pojasni arhitekturu vlastite fikcije gdje se onolika intelektualna suptilnost i estetska kompleksnost postarala da je malo teže razumijemo, a katkada i pratimo. No, lijepo bi bilo prikazati i kontekst dominantne bogobojažljive i moralizatorske okoline u kojoj je ovaj autor djelao, kao i uzore, ruske i francuske pisce nepreokupirane eksplicitnim moralisanjem, a posredstvom čijeg mentorstva je Džejms inače i izbrusio spisateljsko umijeće. Međutim to ćemo naposljetku nazrijeti iz čuvenog eseja iz 1884, "The Art of Fiction" ("Umjetnost romana"), takođe inkorporiranog u zbirku.

Kad su njegovi pregovori u pitanju, radi se o pseudo-teorijskim kompozicijama gdje vječito kritički nastrojen Džejms tu i tamo upada i u vlastite sitničave kontradiktornosti i samorefleksivna predubjeđenja, ponekad optužujući druge obožavane autore na nemarnosti s kojima su prišli određenom djelu - kao, recimo, Flobera za kog je sjajna ali i plitka madam Bovari "očito bila greška kao reflektor". Na drugoj strani, zamjerao je voljenom Hotornu, jednom od rijetkih američkih pisaca kom se divio, zbog pretjeranog simbolizma i fakta što je Hotorn zapravo bio romantičar.

Ono što Džejms ima na umu kad se tako hirurški osvrće na svoje, a i na romane drugih, jeste što se svojski trudio da u vlastitim tekstovima njegovi likovi što vjernije oponašaju život koji je, za razliku od većine viktorijanske i edvardijanske fikcije, obično lišen moralističkih klišea. Samim tim, promijeniće se i dosadašnja kompozicija romana, pa ćemo o likovima morati da saznajemo ne samo iz perspektive pisca kao sveprisutnog medijatora, već i od svakog lika ponaosob, iz njihove jedinstvene realističke - unutrašnje - vizure, što će se nedugo potom u modernizmu pretvoriti u narativni "tok svijesti".

U "Umjetnosti romana" Džejms proglašava pisca apsolutno slobodnim po pitanju teme kojom treba da se pozabavi. Isto tako i objašnjava koliko su u stvari engleski pisci stidljivi i plašljivi, bolje reći nevoljni da se suoče sa tužnijom stranom života. On takođe potencira vještinu tehnike izražavanja, kao što su to činili njegovi kontinentalni mentori. Pitanja umjetnosti, kaže on, su u suštini pitanja o načinu implementacije tehnike u djelu, dok je pitanje moralnosti sasvim drugačija vrsta posla. I čim je obznanio diobu između umjetnosti i moralnosti, Džejms je ustvrdio najznačajniju stvar. A to je da se u romanu indirektno može prikazati čitav jedan moralni mikrokozam samo ako autor podrobno posmatra i duboko misli. Ovdje ga možemo i naširoko citirati:

"Postoji jedna tačka u kojoj se moralno osećanje i umetnički smisao veoma približavaju; a to je u svetlu vrlo očevidne istine da je najdublje svojstvo umetničkog dela uvek svojstvo duha njegovog tvorca. Roman, slika ili statua imaće sadržinu lepote i istine u srazmeri sa savršenošću tog duha. Biti sačinjen od takvih elemenata za mene znači imati dovoljno htenja. Nijedan dobar roman ne može nastati iz površnog duha. Čini mi se da je ovo aksioma koja pokriva svu onu neophodnu moralnu osnovu za jednog romanopisca. Ako je mladi početnik od srca prihvati, ona će mu osvetliti mnoge tajne 'htenja'."

Pisac treba da bude jedan od onih ljudi kod kojih ništa nije prepušteno slučaju

U ovom pasusu, kao i u čitavom eseju, Džejms nudi u potpunosti novu sliku budućeg engleskog pisca, i ne samo engleskog. Po njemu pisac više nije učitelj, niti zabavljač, on prevashodno treba da bude umjetnik. Za Džejmsa najveći atributi autora uopšte ne bi trebali da budu moralna vrijednost, pa čak ni zdrav razum, koliko perceptivnost i osjetljivost prema iskustvu. Kao što navodi u istom eseju, pisac treba da bude jedan od onih ljudi kod kojih ništa nije prepušteno slučaju.

Na sličnim idejama su podignuta njegova posljednja tri remekdjela, Krila golubice (1902), Ambasadori (1903) i, najambiciozniji od svih, Zlatni pehar (1904). U ovim romanima Džejms pokušava da prikaže one najneuhvatljivije ljudske impresije i percepcije predstavljajući sve iz perspektive jedinstvene, stožerne, svijesti. Recimo, u Ambasadorima, ta svijest pripada Lembertu Streteru, još jednom Amerikancu u Evropi. On je poslat u Pariz kao "ambasador" g-đice Njusom, udove iz Masačusetsa koja misli da je njen sin upleten u nedozvoljenu aferu.

Streter daje sve od sebe da utvrdi istinu, ali usput pravi i mnoge greške. I baš zato što smo ograničeni samo na njegova zapažanja i ušuškani u njegove utiske, mi ćemo takođe proći kroz iste propuste i pogrešno ćemo razumjeti ostale protagoniste. Premda se ne radi o najoriginalnijem književnom pristupu, Džejmsova taktika se vremenom pokazala kao vrlo uticajna, barem kod naredne generacije ništa manje frustrirajućih autora kao što su Džojs, Vulfova i Fokner.

S razlogom nepotpuna knjižica Budućnost romana je i te kako korisna za ovo podneblje ništa manje nego što bi, na primjer, bila korisna Konolijeva knjiga o pisanju, Neprijatelji obećanja (1938), o kojoj je bilo riječi u ART-u, u slučaju da se pojavi u prevodu. Međutim, Džejms je poseban iz razloga jer, kao brojni stari majstori, poput Balzaka kog je najvećma i podražavao, on skoro uopšte više nije zastupljen na našim prostorima kao nekada, valjda zato što je, naslutiću, dozlaboga zahtjevan za prevođenje, te i za čitanje. S druge strane, Holivud često ekranizuje njegove romane, bez obzira što postoji konstantna i prirodna strepnja da novonastali film ni približno neće odgovarati literarnom predlošku. U tom smislu, Džejms je takođe i jedan od najmanje filmičnih autora.

Zbog toga se izdavači, u Srbiji i u Hrvatskoj, najvećma drže njegove kraće forme. Adresa iz Novog Sada je 2010.g. objavila dobrodošlu zbirku Svežanj pisama i druge priče, koja se - mudro ili ne - nimalo nije poklapala sa znatno starijom Džejmsovom zbirkom pod Prosvetinim žigom, Pripovetke (1962), a koju sada nigdje ne možete da locirate. Kratke Evropejce je objavila Narodna knjiga 2006. u jeftinom džepnom izdanju, a novelu Okretaj zavrtnja Stubovi kulture 2002. U Hrvatskoj, ako budete imali sreće, možete naći novelu Aspernovi spisi (2007), a od nedavno i nešto manje zahtjevniji roman, Šta Mejsi zna, po kom je snimljena moderna drama. Njegova najzrelija djela će one najstrpljivije čitaoce zato uvijek čekati u originalu.

( Ratko Radunović )