Peter Englund: Istorija ne postoji izvan ljudskog iskustva

“Ljepota i tuga - Intimna istorija prvog svjetskog rata“ švedskog istoričara Petera Englunda je knjiga o Prvom svjetskom ratu, koja ne govori šta je taj rat bio, već govori kako je bilo… Veliki, ili Evropski rat - kako su ga nazvali savremenici - donio je savremenicima jedno sasvim novo iskustvo. Bez obzira na to da li su pripadali pobjedničkoj ili poraženoj strani, svi su kao duboki ožiljak nosili taj rat što je imao snagu ogromne, neočekivane prirodne kataklizme koja je velikim nanosima smrti, razaranja, bola i patnji, zatrpala iluziju i utopiju o svijetu „belle epoque“.

Odvlačeći u istoriju četiri velika carstva i dovodeći na svome kraju na scenu nove države, Veliki rat ne samo da je mijenjao geografske karte Staroga svijeta već je promijenio i shvatanje života, patnje, ljudskih vrijednosti; bio je to i veliki pakleni kotao u kojem su se iz gnjeva, frustracija, mržnji, amalgamisale revolucije i nove ideologije. Peter Englund sklapa razbijenu sliku rata od krhotina ljudskih sudbina: dnevnici, pisma, autobiografski zapisi, muškaraca i žena, oficira i vojnika, civila, ljekara, bolničarki, dobrovoljaca i onih poslanih na bojišta bez njihove volje, mladih i onih u zrelim godinama - niti su složenog tkanja u kojem se prepliću životi i smrt, u rovovima, pozadini, vojnim lazaretima, bordelima, željezničkim stanicama, evropskim metropolama i provincijskim zabitima čija imena dobijaju važnost na vojnim kartama. Englund govori o početnim iluzijama da će rat brzo (i trijumfalno) biti okončan i o brutalnom, krvavom otrežnjenju koje je Evropi donijelo ratno bezumlje. Prati ih na širokom prostoru od Francuske, Engleske, Njemačke, Rusije, do Srbije, Male Azije, Egipta... Devetnaest ratnih sudbina Englund ukršta tokom četiri godine Velikog rata, otkrivajući onu njegovu drugu stranu, često zapostavljenu i u sjenci „velike istorije“: šta se događalo sa običnim ljudima, uvučenim u vrtlog velikih političkih, ideoloških i društvenih lomova. Peter Englund je Veliki rat tumačio izabravši humanu perspektivu: iščitavajući svjedočanstva učesnika iz raznih zemalja, obje zaraćene strane, sklopio je upečatljivu povijest o njemu, dajući njegovoj teškoj i tragičnoj istoriji jedno ljudsko, „prepoznatljivo” lice. Englundovu knjigu “Ljepota i tuga” objavila je “Geopoetika” u prevodu Spase Ratković.

Švedskoj akademiji stiže oko 350 prijedloga za Nobela svake godine. Ista imena se često pojavljuju u više pisama i broj nominovanih pisaca je obično oko 200...

Peter Englund (1957) istoričar, pisac, od 2001. do 2006. profesor na Institutu za dramu, član je Švedske akademije od 2002, a njen sekretar je od 2009. Autor je knjiga: “Ugrožena kuća: Plemićke predstave o društvu u doba velike sile” (prvi veći švedski rad iz istorije mentaliteta). Njegova uža specijalnost je istorija XVII stoljeća, o kojoj je objavio djela: “Godine rata: O Švedskoj kao velesili i jednom čovjeku u njenom središtu”, i “Nepobjedivi”. Najveći uspjeh je doživieo knjigom “Poltava”, (bitka koju su jedinice Karla XII izgubile protiv jedinica Petra Velikog). Njegove ostale knjige su: “Srebrna maska: Kratka biografija kraljice Kristine”, “Ljepota i tuga bitke” (2008), zbirke eseja “Predio prošlosti”, “Pisma s nulte tačke”, “Istorija tišine i drugi eseji”, roman “Grmeću”. Svoja novinarska iskustva iz ratova u Hrvatskoj, Bosni, Avganistanu i Iraku sažeo je u knjižici “Scene iz ogledala: Fragmenti uspomena iz četiri rata”.

Šta vas je podstaklo na pisanje knjige “Ljepota i tuga“?

- Pa, najveći izazov je zapravo bio pronalaženje oblika knjige, da pokušam da stvorim način pripovijedanja istorijski velikog, značajnog događaja kao što je bio Prvi svjetski rat, ali u potpunosti odozdo, ispričati hronološki priču bez velikih, sveobuhvatnih narativa.

Ovo je neobična istorija Prvog svjetskog rata viđena kroz iskustva različitih ljudi. Koji je bio kriterijum za izbor tih 20 ličnosti i koje vrste izvora ste koristili?

- Glavni kriterijum je bio naći ljude čija se iskustva i stavovi razlikuju jedni od drugih, odnosno da ne budu tu samo vojnici, već i civili, ne samo muškarci već i žene, ne samo ljudi koji se bore na Zapadu, već i ljudi koji su bili na Balkanu, u Africi, na Bliskom Istoku itd...

Da li ste imali neki lični interes za proučavanje istorije Prvog svjetskog rata, obzirom da vaša domovina, Švedska nije bila učesnica ovog sukoba?

- Ne, stvarno, ali sam držao predavanja o Prvom svjetskom ratu na Univerzitetu u Upsali. To je bila neka vrsta osnove.

Engleski istoričar Teodor Zeldin u svojoj knjizi „Intimna istorija čovječanstva“ kaže da istorija predstavlja ljudsko iskustvo. Da li tu tezu potvrđujete knjigom “Ljepota i tuga“?

- Sviđa mi se Zeldin, i njegove teze, a ja se nadam da ova knjiga pomaže da se to dokaže. Istorija ne postoji bez i izvan ljudskog iskustva. Ljudi su ti koji stvaraju istoriju.

Pri pomenu Prvog svjetskog rata uvijek se navodi razlog - ubistvo koje je počinio Gavrilo Princip. Vi ste izbjegli ovu zamku zvanične istoriografije. Zašto?

- Zato što za mene unutrašnji mehanizam rata i put u rat nije moj objekt - Postoje mnoge knjige koje istražuju to, i to na sjajan način. Moj cilj je bio da odem u svijet emocija i osjećaja i reakcija koje su učinile rat mogućim i proizašle iz njega.

Zašto je po vašem mišljenju Prvi svjetski rat najvažniji istorijski događaj u istoriji Evrope nakon pada Zapadnog Rimskog carstva 476. godine nove ere?

- Zato što su oba događaja razbila staru Evropu, srušila imperije koje su doslovno odolijevale mnogo, mnogo stoljeća, uništila stari način života i stari način razmišljanja o svemu - od umjetnosti do ekonomije i politike - a istovremeno je ubrzan dolazak nečeg novog - kao što su demokratija i položaj žena u društvu. Stvorena je Evrope kakvu poznajemo.

U ovoj knjizi stavili ste zajedno živote ljudi sa obje sukobljene strane. Šta nam govore te različite priče sa raznih strana fronta?

- U zapadnoj Evropi postoji isticanje onoga što se dogodilo na Zapadu, i to je sasvim razumljivo. Ali prikazivanje mnogo različitih iskustava sa različitih frontova je pokušaj da se podsjetimo da su posljedice rata često bile još razornije negdje drugdje, na istoku, na Bliskom istoku i na Balkanu, na mjestima gdje je ljudska patnja često bila još gora nego na Zapadu.

Kako shvatiti posljednji tekst u knjizi “Ljepota i tuga“? Mislim na odlomak iz Hitlerovog djela „Mein Kampf“ u kome on kaže da je odlučio da postane političar. Zašto je ta njegova odluka važna i šta je prethodilo njoj?

- To je važan podsjetnik da je Prvi svjetski rat u suštini tragedija. Bez Prvog svjetskog rata ne bi bilo Drugog svjetskog rata, ni Staljina i Hitlera, ne bi bilo Hladnog rata i slično.

Prije 5 godina Geopoetika je objavila i vašu knjigu „Male istorije“, ona je izbor eseja iz knjiga „Predio prošlosti“ i „Istorija tišine i drugi eseji“. I ova knjiga je istorija malih stvari iz posebnog ugla, zar ne?

- Da, to je istina. Sviđaju mi se posebni uglovi, bez obzira da li pričamo o Prvom svjetskom ratu ili, recimo, o istoriji spajalice.

Radili ste i kao ratni izvještač sa Balkana, iz Avganistana i Iraka. Gledali ste rat uživo. Da li se danas ponavljaju neka iskustva i događaji o kojima ste pisali u knjizi “Ljepota i tuga“?

- Biti dopisnik sa ratnih žarišta je jako uticalo na mene, jer moj pogled na rat nije samo teoretski. Vidio sam ljude ubijene u akciji, a i sam sam bio nekoliko puta blizu smrti. To je ponizno iskustvo na mnogo načina, ne samo što znate kako je teško shvatiti što ste sami u središtu, što može da se posmatra kod autsajdera kao iracionalno ili čak čudno ponašanje savršeno stabilnih osjećanja i nesavršenih informacija koje vladaju u ovim okolnostima.

Vi ste član Švedske akademije (koja dodjeljuje i Nobelovu nagradu za književnost), a od godine 2009. ste i stalni sekretar. Šta nam možete reći o vašem poslu u Švedskoj akademiji i kakav je postupak za biranje dobitnika Nobelove nagrade za književnost?

- Da bi bili podobni za Nobelovu nagradu, kandidate mora da predlože kvalifikovane osoba. Pravo da imenuju kandidata za Nobelovu nagradu za književnost imaju: članovi Švedske akademije i drugih akademija, institucija i društava sličnih po članstvu i ciljevima; univerzitetski profesori književnih i lingvističkih disciplina; dobitnici Nobelove nagrade za književnost; predsjednici autorskih organizacija koji su predstavnici književne aktivnosti svojih zemalja... Nominacije od strane osoba koje ne pripadaju nijednoj od ovih kategorija ne uzimaju se u obzir. Osoba ne može nominovati sebe, to jest, za Nobelovu nagradu se ne može aplicirati. Prijedlozi za nagrade koji stignu do Nobelovog komiteta prije 1. februara uzimju se u obzir za ovogodišnju nagradu. Nominacije su tajne. U svom radu na odabiru dobitnika Nobelove nagrade, Švedska akademija je potpomognuta Nobelovim komitetom koji se sastoji od 4-5 članova Akademije, izabranih na trogodišnji period. Zadatak Komiteta je priprema rasprava o kandidatima registracijom, prikupljanjem i predstavljanjem nominacija, naručivanjem različitih studija, i na kraju za svaki od članova komiteta izdaje unaprijed preporuku Akademiji o odluci o pobjedniku. U cilju stimulacije nominacija, Nobelov komitet obično šalje pisma svake jeseni na 600 - 700 adresa (i pojednicima i organizacijama) tražeći nominacije za narednu godinu. Oko 350 prijedloga stižu svake godine. Ista imena se često pojavljuju u više pisama i broj nominovanih osoba je obično oko 200. Nominacije se moraju obnavljati svake godine da bi bile validne, a često se dešava da se ista imena javljaju s vremena na vrijeme, sve dok kandidat ne osvoji nagradu ili umre ili predlagač ne odustane.

Šta biva kada stignu nominacije? Kako se potom vrši selekcija?

- Kada nominacija stigne, prvi zadatak Komiteta je da procijeni da li je stigla od ovlaštenog izvora. Ako nije, onda se nominacija zanemaruje. Odobrene nominacije svrstavaju se u listu koja se predstavlja u Akademiji početkom februara. Kada Akademija odobri listu sugestija, ona se vraća natrag u Nobelov komitet. Mnoga imena na listi se eliminišu u ranoj fazi. Razlozi za ovo variraju. Neki od kandidata su naučni pisci čiji radovi nijesu ispunili zahtjev književne vrijednosti, drugi mogu biti autori beletristike, koji ne posjeduju potrebni kvalitet, dok treći mogu biti imenovani izvan književnih razloga (političkih, ideoloških, nacionalističkih, itd). Kandidati preostali nakon ove faze su predmet daljnjeg proučavanja. Ako nečiji rad nije dovoljno poznat Akademiji, Nobelov komitet može naručiti procjenu stručnjaka. Ako kandidat piše na jeziku nedostupnim za članove Akademije, a ne postoje odgovarajući prevodi, onda se mogu naručiti posebni prevodi. Rezultati rada Komiteta predstavljaju se u Akademiji u aprilu u formi preliminarne liste kandidata, od 15 do 20 imena. Kada Akademija odobri preliminarne liste, one ponovo idu nazad u Nobelov komitet, a pred kraj maja, Komitet donosi konačnu listu prioritetnih kandidata. Spisak pet imena je kao pravilo i Akademija je slobodna da napravi izmjene i dopune. Zadnji zadatak Akademije za proljećni termin rada na Nobelovoj nagradi je da odobri definitivan popis kandidata.

Kako Akademija donosi konačnu odluku o Nobelu?

- Tokom ljeta, članovi Akademije čitaju, ako to već nijesu učinili, djela preostalih pet kandidata: mnoga ugledna imena su na konačnoj listi iz godine u godinu, u tom slučaju je dovoljno da se vidi da li su kandidati u međuvremenu objavili rad koji njihov slučaj čini jačim ili slabijim. Svaki član Nobelovog komiteta takođe priprema pojedinačni izvještaj koji će biti predstavljen u Akademiji na prvom sastanku u jesenjem terminu.

Kada se Akademija sastane poslije godišnjih odmora, članovi su već pripremili svoje domaće zadatke. Prvi jesenji sastanak se održava sredinom septembra, na odluci o aktuelnom dobitniku radi se početkom ili sredinom oktobra, predstoji samo nekoliko nedjelja za konsultacije i donešenja konačne odluke. Da bi izbor dobitnika bio važeći, kandidat mora da dobije više od polovine glasova.

( Vujica Ognjenović )