Mala zemlja u velikom ratu: Moneta za potkusurivanje

U julskoj krizi 1914. izazvanoj atentatom u Sarajevu, na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda, Crna Gora je bezuslovno stala na stranu Srbije.

Istoga dana, kada je Austro-Ugarska objavila rat Srbiji, 28.jula 1914, kralj Nikola je objavio ukaz o mobilizaciji, a već 6. avgusta Crna Gora je zvanično objavila rat Austro-Ugarskoj, ignorišući pri tom obećanje njene diplomatije da u slučaju neutralnosti može računati na teritorijalne ustupke (Skadar). Solidarišući se sa Srbijom i pozivajući se na odluke Crnogorske narodne skupštine od 1. avgusta, kralj Nikola je pozvao Crnogorce "u borbu za oslobođenje srpstva i jugoslovenstva".

Tako je Crna Gora, tek što je izašla iz balkanskih ratova u kojima je bila vojno, privredno i demografski iscrpljena, ušla u novi ratni okršaj.Trijumfalizam poslije uspjeha i teritorijalnih dobitaka u balkanskim ratovima znatno je suzio sposobnost racionalnog prosuđivanja. Crna Gora je mobilisala cjelokupno raspoloživo ljudstvo za vojsku (47.000 vojnika), tako da će kasnije popunjavanje i proširenje vojnih formacija biti gotovo nemoguće. Rezerve su se jedino nalazile među crnogorskim pečalbarima, koji su na objavu rata pohitali u domovinu. Broj vojnika povećao se do 50.000. Crnogorska vojska je zaposjela široki front. Najbrojnija vojna grupacija je bila raspoređena prema hercegovačkom frontu i Lovćenu, potom u rejonu Pljevalja radi sadejstva sa srpskom vojskom, dok je za očuvanje granica prema Albaniji bio formiran Starosrbijanski odred. Punih 18 mjeseci će crnogorska vojska držati front od oko 500 km. Crnogorski ratni ciljevi su usmjereni ka proširenju na Skadarsku oblast , Boku Kotorsku, Hercegovinu i dio Bosne, a pravdani su etničkim i istorijskim razlozima. Saradnja dviju vojski - po pravilima Srbije

Borba protiv zajedničkog neprijatelja podrazumijevala je koordiniranu saradnju savezničkih vojski, prije svega Crne Gore i Srbije. Za načelnika štaba Crnogorske vrhovne komande postavljen je genaral Božidar Janković, čime je crnogorska vojska faktički stavljena pod vrhovnu komandu srpske vojske. Dolaskom srpskih oficira na rukovodeća mjesta, crnogorska vojska je upotrebljavana u skladu sa strateškim interesima Srbije, i po nalozima srpske vrhovne komande, što je imalo teške posljedice po crnogorsku vojsku i Crnu Goru u cjelini. Crnogorskoj vojsci je bila potrebna svaka vrsta pomoći - od naoružanja do hrane i osnovnih potrepština. Srbija je u početku rata pružala značajnu pomoć ustupivši joj 30 topova sa municijom i 17 miliona dinara.

Pomoć u ratnom materijalu i hrani, planiranju zajedničkih operacija, posebno u periodu do 1916. godine,pružila je Francuska, dok je slična i očekivana pomoć od Italije izostala. Francuska ratna flota operisala je u crnogorskim teritorijalnim vodama,a francuski kolonijalni odred od oko 200 ljudi je jedno vrijeme boravio na Cetinju. Francuske radio-stanice na Lovćenu i u Podgorici služile su kao obavještajni punktovi u koordiniranju akcija ratne flote. Francuska flota je preko Bara, koji su austrougarski brodovi i podmornice držali pod blokadom, povremeno dopremala ratni materijal i hranu. Po ulasku u rat (1915), tu ulogu preuzela je Italija i činila to vrlo neuspješno. Crnogorske luke su bile blokirane, pa je snabdijevanje organizovano preko Medove, Bojane i Skadarskog jezera. I ovaj pravac je bio nesiguran zbog čestih napada albanskih oružanih grupa organizovanih od Austro-Ugarske. I pored značajne podrške saveznika, pomoć nije odgovarala mjeri i obimu stvarnih potreba Crne Gore, a često je bila uslovljena i strateškim interesima saveznika. Posebno je izostala pomoć u najodsudnijim trenucima za Crnu Goru, krajem 1915. i početkom 1916.godine. Prvobitnim planom, crnogorska vojska je uz pomoć savezničke flote trebalo da izvrši glavni udar na Boku Kotorsku i eliminiše austrougarsku bazu u Kotoru iz čijih su utvrđenja i usidrenih brodova tučeni crnogorski položaji na Lovćenu i u okolini. Ovom se planu usprotivila srpska vojna komanda, pa je došlo do njegove izmjene. Tada su 2/3 crnogorske vojske koncentrisane u Sandžaku, uz bok srpske vojske, radi zajedničkih operacija prema Austro-Ugarskoj u graničnom pojasu na Drini. Ratne operacije, započete 7. avgusta 1914. godine, bile su usredsređene na zaštitu granice prema Austro-Ugarskoj koja se tada protezala ka jugu duž najvećeg dijela crnogorskog primorja (od Herceg Novog do Spiča) i na zapadu dužinom crnogorsko-bosanske granice. Sredinom avgusta (1914) probijena je crnogorska odbrana kod Pljevalja, koja je zauzela austrougarska vojska, dok je crnogorska vojska zauzela Budvu.

Pobjeda srpske vojske na Ceru olakšala je odbranu crnogorskih granica, jer se austrougarska vojska povukla iz Sandžaka. Prema ranije sačinjenom planu jedinice sa drugih frontova su skoncentrisane u rejon Pljevalja i Goranska radi prodora prema Sarajevu. Gotovo polovina ukupnog broja crnogorskih vojnika angažovana je u ovim operacijama u okrilju novoformirane Sandžačke vojske, kojom je komandovao general Janko Vukotić. Poslije prelaska Drine, sredinom septembra 1914. godine i njenog ulaska na područje Romanije i Kalinovika, crnogorska vojska se poslije poraza na Glasincu, tokom druge polovine oktobra, povukla na desnu obalu Drine. Tokom oktobra, novembra i decembra vođene su borbe na hercegovačkom frontu i u okolini Višegrada, tako da će se od početka 1915. godine pa do velike ofanzive austrougarske vojske u oktobru na ovom području stabilizovati front i vladati zatišje. Serdar Janko Vukotić

Opet na Skadar, bez znanja saveznika

U tom periodu Crna Gora je preduzela vojnu operaciju bez znanja svojih saveznika. Budući da su Albanci, pomagani od Austro-Ugarske i Bugarske, ugrožavali crnogorsku granicu i ometali plovidbu Bojanom, kralj Nikola je naredio Starosrbijanskom odredu da zauzme Skadar. Tako je Crna Gora drugi put u posljednje tri godine, protivno volji velikih sila, zaposjela ovaj grad u junu 1915. godine. Iz protesta zbog ove akcije Crnu Goru je napustio srpski general Boža Janković, kojeg je na mjesto načelnika štaba naslijedio pukovnik Petar Pešić. Intervencijom Rusije, afera oko Skadra je okončana kolektivnom notom saveznika koji su izjavili da ne priznaju zauzeće Skadra. Tako je ponovo "avantura sa Skadrom" Crnu Goru udaljila od saveznika. Mojkovac, pobjeda uoči poraza

Da se može dobiti bitka, a faktički izgubiti rat,najubjedljivije pokazuje tzv. Mojkovačka bitka. Obezbjeđujući povlačenje srpske vojske i štiteći je od neprijateljskih dejstava preko Sandžaka, Hercegovine i Boke, crnogorska vojska se istovremeno povlačila do linije Lever Tara-Mojkovac-Turjak-Čakor. Crnogorci su ostali usamljeni na balkanskom ratištu. Crnoj Gori, iako najmanjoj i najslabijoj saveznici, dodijeljena je uloga posljednje odbrane. Tromjesečne operacije, poznate pod imenom Mojkovačka operacija, predstavljale su strategijsku zaštitnicu srpske vojske.

Crnogorska vojska je štitila njenu odstupnicu preko planine Javora, Ivanjice, Kokinog Broda i dalje. U tom smislu Mojkovačka bitka predstavlja završnu fazu te operacije. Austrougraska Treća armija je krenula u opšti napad na Crnu Goru 5. januara 1916. godine sa tri i po puta više vojnika i neuporedivo boljim naoružanjem. Jedva 40.000 crnogorskih vojnika je stavljeno pred nemogući zadatak da brani front u dužini od 500 km. Pri tome su molbe kralja Nikole i crnogorske vlade saveznicima za pomoć u vojsci, hrani, municiji i opremi bile uzaludne. Oni su samo bili spremni da se za "opšte dobro" bore do posljednjeg crnogorskog vojnika. Napadi su otpočeli na frontu koji je držala Sandžačka vojska kod Berana, Čakora i Mojkovca.

U to vrijeme srpska vojska i vlada već su se nalazile na sigurnom, na albanskom primorju između Skadra i Drača, da bi 18. januara srpska vlada stigla na Krf. Istovremeno Vrhovna komanda je naredila komandantu Sandžačke vojske, generalu Janku Vukotiću, da odsudno brani položaje oko Mojkovca. U bici vođenoj 6. i 7. januara 1916. godine kod Mojkovca, austrougarska vojska je zaustavljena. U protivnapadu izvedenom 7. januara crnogorske jedinice su razbile naprijateljsku vojsku. Sandžačka vojska će uspjeti da održi svoje položaje sve do 18. januara, kada je od Vrhovne komande dobila naređenje da se povuče. Pobjeda kod Mojkovca (Mojkovačka bitka) biće jedinstvena i po tome što je to rijedak primjer u istoriji da jedna vojska kapitulira samo nekoliko dana poslije jedne velike i slavne "pobjede."

Loše branjeni Lovćenski front

Glavni napad austrougarske vojske bio je, međutim, usmjeren na Lovćen, koji su branile malobrojne snage. Tu je odnos pješadije bio 6:1 u korist Austro-Ugarske, a artiljerije 12:1. Prema Lovćenskom frontu, Austro- Ugarska je angažovala 50.000 ljudi i snažnu flotu u Boki, kao i artiljerijsku podršku od 431 oruđa raznog kalibra. Naspram toga stajalo je 8000 branilaca Lovćenskog odreda, kojim je komandovao neiskusni princ Petar Petrović.

Već 8. januara otvorena je snažna artiljerijska vatra na lovćenske položaje i do 11. januara austrougarska vojska je ovladala svim strateškim tačkama u masivu Lovćena, da bi 13. januara ušla u nebranjeno Cetinje i do 15. ovladala potpuno gradom i okolinom. Na lovćenskom ratištu, koje se pokazalo ključnim za odbranu Crne Gore, neprijatelj je ostavio 1.260 mrtvih. Dvor, vlada i Vrhovna komanda prešli su u Podgoricu. U međuvremenu je zauzeto Berane (10. januara), probijen front kod Grahova i crnogorska vojska se našla u beznadežnoj situaciji. Južni dio od Skadarskog jezera do mora ostao je sasvim neobezbijeđen i prijetila je opasnost potpunog opkoljavanja. U takvim uslovima crnogorska vlada je 10. januara tražila primirje, dok je austrougarska komanda tražila bezuslovnu kapitulaciju.

Po naredbi srpske vlade, iz Crne Gore se povlače srpski oficiri, a načelnik štaba Vrhovne komande, Petar Pešić, napušta Crnu Goru 17. januara. Dva dana kasnije to je uradio i kralj Nikola, koji je prethodno za načelnika Vrhovne komande imenovao generala Janka Vukotića. Već 21. januara Skadar je zauzela Austro-Ugarska i od očekivane odbrane duž Bojane i oko Skadra nije bilo ništa.

Crnogorskoj vojsci je presječena svaka odstupnica. U opštoj pometnji, ministri koji su ostali u Crnoj Gori, uz saglasnost Janka Vukotića i kraljevog sina Mirka, donijeli su odluku o raspuštanju vojske. Na taj način crnogorska vojska se nije uspjela povući, poput srpske, izuzev manjeg dijela dobrovoljaca iz Boke i Hercegovine. Odredba o polaganju oružja je potpisana 25. januara 1916. Crna Gora je faktički kapitulirala, iako akt o tome nije nikada potpisan. Kapitulacija i žrtva za opšte dobro

Uzroci kapitulacije postali su predmetom politikantskih i propagandnih razračunavanja sa crnogorskim državnim vrhom. Pri tome niko nije postavljao logično pitanje: Zar je od najmanje savezničke vojske, ostavljene same na čitavom balkanskom ratištu, bez pomoći saveznika, razvučene na frontu od 500 km, opkoljene sa više strana, trebalo očekivati da zaustavi armadu koju nije mogla zaustaviti ni vojska dvadesetak puta veća od crnogorske?

Koja je bila razlika u sudbini Crne Gore i Srbije? Samo u tome što je ova druga na savezničku teritoriju uspjela evakuisati i značajan dio svoje vojske i što je raspolagala sa oko 150.000 vojnika? I upravo će ta činjenica bitno uticati na potonju sudbinu ovih država.Iz tih razloga, povlačenje srpske vojske, dvora, kralja i vlade biće kvalifikovano kao " herojski čin", dok će crnogorska odbrana Lovćena biti kvalifikovana kao "kukavička", a povlačenje kralja Nikole,dvora i vlade kao " bjekstvo". Naravno, kada logika zarati sa interesima, postojalo je manje važno što se deset puta brojnija vojska "herojski povukla" a deset puta slabija vojska se nije uspjela izvući, nego je žrtvovana za "opšte dobro".

Kasnije će se njen nominalni komandant Petar Pešić sebi upisivati u zasluge takvu stratešku "genijalnost". Sve u svemu, paradoksi će se ređati, pa će Austro-Ugarska okupirati državu koja nije potpisala kapitulaciju, a Crnu Goru će faktički osloboditi njena vojska koje nominalno nije postojala (samoorganizovani komitski odredi). Sve će to odrediti potonju sudbinu Crne Gore.

Na kraju rata će Crnu Goru okupirati saveznici (američke,britanske italijanske i srpske trupe). Uz Rusiju će Crna Gora biti jedina saveznička država za koju neće biti mjesta za mirovnim pregovaračkim stolom. Evropa se odlučila da na razvalinama Austro-Ugarske monarhije pravi jugoslovensku državu. Dilema, Crna Gora ili jugoslovenska država, postala je besmislena.

Umjesto toga, glavni napor svjetskih centara moći je bio oprati ruke od Crne Gore i priložiti je na oltar jugoslovenske ideje. Uz to, sve to prikazati kao iskonsku želju Crnogoraca. Scenario za dramu je bio postavljen. Režiseri su samo navukli zavjesu.

( Šerbo Rastoder )