U aktivnom dijalogu s Njegoševom poezijom

(Nastavak iz prošlog broja)

Pjesnici koji tematiziraju ključne semiotičke jedinice neke sociokulturne zajednice uvijek imaju naglašenu identitetsku funkciju, a takva poezija postaje izuzetno značajna na planu socijalne semiotike i trajno obilježava kulturu unoseći u njen semiotički prostor poetizovane, estetski upečatljive identitetske seme. U elemente književnog teksta sa naglašenim identitetskim funkcijama spadaju: tema, orijentisana na rekonstrukciju određenog sociokulturnog koda, prostorne strukture, koncept vremena, prisustvo usmenih kodova, koji uranjaju tekst u dubinu kolektivnog sjećanja, kognitivne sheme, mnemonički mehanizmi, ilustrativna citatnost i aksiološki sistem, u kome se ogledaju najvažniji vrednosni stavovi. Tekstovi u kojima se navedeni elementi javljaju kao dominante po pravilu ulaze u nacionalni književni kanon, čak i ako njihove estetske vrijednosti nisu dovoljne za kanonski status, jer se taj nedostatak nadomješta naglašenom identitetskom funkcijom, odnosno ideološkom informacijom koja je u njih enkodirana a od presudnog je značaja za sociokulturnu zajednicu. Ukoliko je tema orijentisana na rekonstrukciju određenog sociokulturnog koda, osnovni motivi biraju se iz sistema nacionalne kulture, pri čemu selekciju reguliše moralno-normativna funkcija koja je tekstu nametnuta kao dominantna, pa stoga utiče na modelovanje svih slojeva književne strukture. Što je književni tekst bliži toj temi, to su njegove identitetske funkcije jače, a takvi tekstovi, po pravilu, pokazuju visok stepen referencijalnosti i mimetizma, ali je slika svijeta koju emituju u znatnoj mjeri mitologizovana, jer se u njima gradi idejni (auto)portret jedne kulture, pri čemu je idealizovanje osnovna strategija svih identitetskih naracija.

U poeziji Jevrema Brkovića dolazi do citatnog snaženja dukljanskog kulturnog poretka, pri čemu se pjesničkim sredstvima, uz potiskivanje komunikativne i pojačavanje estetske funkcije jezika, reprezentira dukljanska, hrišćanska tradicija i njeni mitovi, kao neophodan uslov za stvaranje novih značenja, odnosno realizaciju semiotičkih procesa. Stoga autor koristi stvaralačke obrasce automatizovanog žanrovskog koda ljetopisa, jer on čuva pamćenje o tradicionalnom sistemu kodiranja, kao i hrišćanske identitetske modele koji se na taj način organski upisuju u novu pjesničku strukturu, uključujući je u veliki ilustrativni dijalog, na kome se zasniva kulturna redundanca, kao zaliha značenja formirana da zaštiti crnogorsku semiosferu od upada spolja i uticaja tuđih kodova i tekstova.

Dakle, imitacija i sakralizacija prototeksta i njegovih ključnih simbola u Brkovićevoj poeziji dovodi do reprezentacije Ljetopisa kao teksta-uzora, pri čemu se dukljanska kulturna tradicija uspostavlja kao Riznica znanja i iskustava, sa strogom hijerarhijom vrijednosti, koja čuva tekstove dostojne oponašanja. Stoga Brkovićev tekst na svim nivoima ilustruje,,tuđi’’, ljetopisni tekst, njegove semantičke strukture, aksiologiju, položaj u kulturnoj piramidi, kao i receptivni horizont očekivanja:

U ilustrativnom tipu citatnosti novi je smisao uvijek već star, citirani tuđi tekst primaran je ne samo u vremenu, nego i po vrijednosnom položaju u sustavu kulture, a citatni se autor ravna prema čitatelju i njegovoj lektiri školskih klasika (Oraić Tolić 1990: 45).

Naglašena reprezentativna funkcija Brkovićeve poezije u odnosu na Ljetopis popa Dukljanina, koji se tretira kao Tekst-uzor, potvrđuju dukljansku kulturnu tradiciju kao dragocjenu riznicu iz koje samo treba koristiti vrijedne antologijske odlomke, s poštovanjem ih preuzimati i citatno oponašati u vlastitom tekstu:

Citatni tekstovi s reprezentativnom funkcijom stvaraju kulturni kanon; citatni tekstovi s prezentativnom funkcijom potkopavaju ili ruše postojeći kanon. Prvi su najveća semiotizacija u sferi intertekstualnih suodnosa, drugi najveća desemiotizacija; kulturno je vrijeme prvih prošlost, drugih - sadašnjost ili budućnost (Oraić Tolić 1990: 43).

Jezik prostora

U identitetskoj semiozi veoma značajnu ulogu igraju i prostorni kodovi, što dopunski usložnjava njihova značenja, jer u razuđenom tekstualnom previranju nastaju visoko mitologizovane prostorne strukture naglašenih identitetskih funkcija. Naime, u kreiranju idejne slike jedne kulture značajnu ulogu igraju prostorni kodovi jer prostorni model svijeta u sebi sadrži i aksiološku, vrednosnu informaciju, pa je usko povezan sa etičkim ustrojstvom kulturnog modela. Po mišljenju Edvarda Hola prostorno pamćenje je izvanredno postojano, pa u svakoj semiosferi djeluje cio niz prostornih kodova, od kojih su oni proizvedeni u književnim tekstovima presudni za samoidentifikaciju kulture i kreiranje slike svijeta. U svakoj kulturi organizuje se prostorna redundanca u vidu prepoznatljivih, ustaljenih spacijalnih obrazaca, koji propisuju prihvatljive oblike korišćenja prostora, što omogućava prostornim kodovima da postanu veoma moćno izražajno sredstvo kulture. Prostorni modeli mogu biti transtekstulani, nastali na osnovu dijaloga sa stvarnošću, prenošenjem toponimskih realija u fikciju, ili pak intertekstualni, koji se grade isključivo tekstualnom komunikacijom i nemaju utemeljenje u stvarnim, geografskim pojmovima. Najčešće se u književnim tekstovima prostorna slika svijeta gradi kombinacijom ova dva mehanizma, pa će na taj način doći do dopunske semiotizacije toponima Lovćen i Duklja, koji u crnogorskoj semiosferi, zahvaljujući mehanizmima transtekstualnosti i intertekstualnosti, funkcionišu kao locus sacrum, sveti crnogorski hronotopi, što im omogućava da postanu ključni elementi nacionalnog identiteta, kulture i mnemonike. Sakralni hronotopi igraju veoma značajnu ulogu u kulturi i kulturnom pamćenju, a mitološka energija prostorne informacije koju oni emituju posebno je funkcionalna u izgradnji identitetske naracije. Pri tom se geografija izuzetno lako pretvara u simboliku, pa svaka nacionalna kultura transformiše toponimske realije u simboličke znakove, koji učestvuju u kreiranju nacionalnih mitova i svetinja:

Geografija se izuzetno lako pretvara u simboliku. To se posebno primećuje kada ova ili ona geografska tačka postaje mesto stalnih ratnih operacija ili nacionalnih ili religijskih sukoba ili se različito ocenjuje kod sukobljenih nacionalnih tradicija (Lotman 2004: 270).

Naime, svaka kultura u reprezentativnim tekstovima uspostavlja sistem svetih mjesta, koji se dalje izgrađuje i usložnjava ilustrativnim tipom citatnosti, što podrazumijeva shvatanje Tradicije kao riznice istina, znanja i iskustava, pune egzemplarnih modela dostojnih oponašanja, zbog čega su sakralni hronotopi ustoličeni u kulturi kao čuvari prošlosti, etičkog kodeksa i nacionalnih svetinja.

Dakle, u crnogorskoj semiosferi kao dominantne prostorne strukture izdvajaju se lovćenski i dukljanski hronotop, sa realnim toponimskim utemeljenjem, što im omogućava da postanu ključni elementi nacionalnog identiteta, kulture i mnemonike. Pri tom dolazi do njihove sakralizacije, čime se uvećava njihova uloga u kulturalnom pamćenju, a mitološka energija prostorne informacije koju oni emituju posebno je funkcionalna u izgradnji identitetske naracije. Najznačajniji doprinos semiotizaciji dukljanskog hronotopa i njegovih ključnih spacionema - uzvišenosti i ukletosti, u crnogorskoj književnosti i kulturi dao je upravo Jevrem Brković, i to koliko u svojoj poeziji, toliko i u svojoj naraciji:

Na dukljanskim nebesima stravan prizor:

Ranjeni orlovi i ostale naše pocrnjele ptice,

Bježe iz zapaljenih gnijezda, u podnebesju lude,

To je ta strašna ura o kojoj se sve zna.

Otkuda na tvome nebu, u tebi jutros otkuda,

Prizori toliko stari, od tvojih orlova stariji?

To se dukljanska davnina krvavo obnavlja -

Iz osušene krvi lipti svježa krv mladih mučenika.

(Slutim zapaljenu Duklju, 17. III 1993. Zagreb)

Pošto je prostorno pamćenje izuzetno postojano, ono prožima kulturu po vertikali prenoseći iz epohe u epohu dopunska neprostorna obavještenja, pa stoga prostorna slika svijeta predstavlja jedan od najstabilnijih elemenata kulturnog kontinuuma a prostorni kodovi funkcionišu kao moćni čuvari kolektivnog, filogenetskog pamćenja i stoga imaju veoma značajnu ulogu u identitetskoj semiozi. Budući da se javlja kao opšte mjesto i lajtmotiv u tekstovima brojnih crnogorskih pisaca, ukletost crnogorskog hronotopa organizuje se kao intertekstualna poruka, koja nosi veoma značajnu ideološku informaciju, enkodiranu u primarno prostornu poruku. U temeljnom tekstu crnogorske kulture - Gorskom vijencu ostvarena je moćna umjetnička artukulacija ukletosti crnogorskog hronotopa, kao prostora nasilne smrti i zla:

SERDAR VUKOTA

O prokleta zemljo, propala se!

Ime ti je strašno i opako.

Ili imam mladoga viteza,

ugrabiš ga u prvoj mladosti;

ili imah čojka za čovjestvo,

svakoga mi uze priđe roka

ili imah kitnoga vijenca

koji kruni čelo nevjestama,

požnješ mi ga u cvjetu mladosti.

U krv si se meni pretvorila!

Upravo zbog toga ova spacionema djeluje kao jaka koheziona sila crnogorskog književnog kanona, koja se, prevazilazeći svoja hronotopska značenja, ugrađuje u temelje crnogorske kulture, jer postaje sastavni dio brojnih kodova i tekstova na čijem se dijalogu formira crnogorski semiotički prostor. Budući da su svi crnogorski pisci u manje ili više aktivnom dijalogu s Njegoševim tekstovima, sasvim je razumljivo što se ukletost hronotopa nametnula kao simbolički, intertekstualni znak, proizveden u procesu konstituisanja prostornog kanona crnogorske književnosti i kulture. Pošto je Brković u aktivnom dijalogu s Njegoševom poezijom, ali i zbog određenih biografskih, dakle transtekstualnih činjenica, koje su podrazumijevale pjesnikovo proganjanje i stradanje, pokrenuto iz političkih centara moći, ukletost crnogorskog prostora javlja se kao jedan od ključnih motiva njegove poezije:

TESTAMENT

O Crna Goro,

O pasja zemljo!

Kakav sam tek ja pas

Kad ne mogu bez tebe!

Testament nastaje 9. 10. 1991. godine u Tirani, kada počinje progon Jevrema Brkovića iz Crne Gore, što je praćeno procesom stigmatizacije i satanizacije njegove ličnosti, čije se semiotičke posljedice osjećaju i danas. Stoga će eshatološki motivi, misli o poslednjim stvarima biti usmjerene ka Duklji, koja dobija granične funkcije početka i kraja, jer iz nje sve proističe i u nju se sve vraća, što joj daje obilježja božanskog, divinizovanog prostora – izvorišta i utočišta, neokrnjenog u svojoj identitetskoj i moralnoj uzvišenosti:

POTONJA ŽELJA

Prognan, ponižen, naružen i proklet,

Snijevam dukljansko sunce i zmije.

Sve moje pritište uskrsla avet

U zlatnoj odori Vizantije.

Možda nikada više vidjeti neću

Rodnu kulu moju, predačko groblje,

Nebo ponad kule - dugu plamteću

Ispod koje živi rod moj orobljen.

Još pleme moje i mrtvi Dukljani

Izdali nijesu, na koljena pali:

Kad mi se prisniju preklani grkljani

Moj mrtvi otac živog me ožali.

Dakle, Duklja se u poeziji Jevrema Brkovića modeluje kao idealna zemlja idealnih predaka, čiji su se potomci pod pritiskom teških istorijskih prilika odrodili od svojih dukljanskih korijena, pa su stoga ukleti i identiteski rascijepljeni. Zahvaljujući dubini vremena zahvaćenog pjesničkom koncepcijom, prostor se udvaja u temporalnom lijevku, pa su njegovi najdublji dukljanski slojevi vrednosno suprotstavljeni brđanskim, crnogorskim, koji su se deformisali i udaljili od moralne vertikale. Stoga je u poeziji Jevrema Brkovića povratak dukljanstvu modelovan kao moralni čin, kao povratak u prastanje egzistencijalne čistote, koja je s Dukljom izgubljena. Pri tom je pjesnička imaginacija transformisala istorijski šture predjele Duklje u raskošne pejzaže uzvišene, mitologizovane prapostojbine, i udahnula život likovima, beskrvnim i tek skiciranim u ljetopisnom žanru, tako da kompletan dukljanski hronotop doživljava upečatljivu citatnu transformaciju i dobija neslućenu reljefnost, metafizičkog i nebeskog kvaliteta:

MOLITVA ZA DUKLJANSKU ZEMLJU

U nju se zaklinjem, a nigdje je nije,

Ima je na nebu i u tjelesima

Koja u njoj leže, ona od njih gnjije.

Sva je za noktima, i kad nešto rodi,

To je smokva i nar - djeci i dusima,

Sve ostalo živi o hljebu i vodi.

Iz dukljanske zemlje vjetrovi prohuče,

Na mah je podignu, u oblak unesu,

Tada za njom i pas, kao čovjek mučen,

Zavija i ječi da je bozi vrate,

Da je tople kiše nadoje i snesu

U proljećne dnevi, u olujne sate.

Hrane je bajke, zvijeri i ptice,

Sunce povrh svega i kovčezi snova,

Lisnati hrastovi za ukopne štice,

Tesano kamenje i olovni znaci,

Životopis smrti u zlatu iskovan,

U istome ruhu djeca i mudraci!

Kad ona podigne ruke u nebesa,

Ni zmijama njenim nije do života.

Ako je još znam, a znao je jesam,

Sve je bliže nebu i nebesna sva je.

Možda nije zemlja, al’ jeste ljepota

Prod kojom se ćuti, moli i nestaje!

Molitva se zasniva na redundantnim i automatizovanim verbalnim formulama koje su praćene odgovarajućim obrascima ponašanja i sistemom ekstralingvističkih znakova, čiji je glavni cilj da promovišu i uzdižu božanstvo. U Brkovićevoj poeziji božanstvo koje treba uzdiće jeste dukljanska zemlja, pa se u tu svrhu i aktivira, znatno modifikovan, žanrovski kod molitve. Dakle, najviši stupanj divinizacije dukljanskog prostora ostvaren je adekvatnim žanrovskim kodiranjem, jer se u stilizovanom tekstu navedene molitve uzvišenost i drevnost žanra prenose na sve semantičke strukture o kojima se pjeva, pri čemu je potpuno razgrađena i dezautomatizovana shema molitvenog diskursa.

(Kraj u narednom broju)

( Tatjana Đurišić - Bečanović )