Monografija o austrougarskim tvrđavama u Crnoj Gori: Ozloglašeno nasljeđe koje treba zaštititi

(Werk - Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori, Radojica Rašo Pavićević; Podgorica, 2012, 495 str.)

U XVII vijeku revnosni francuski inženjeri su sistematski katalogizirali brojne drevne rimske puteve, da bi onda njihove ključne građevinske karakteristike pretvorili u standarde za moderne puteve. Četiri vijeka docnije, gospodin Pavićević, pukovnik u penziji, može samo da popiše većinom nezaštićene austrougarske utvrde u Crnoj Gori i da se ponada da će neko da preduzme iscrpni posao njihove buduće prezervacije.

Ipak, to nije stožerni kontekst ove živopisne luksuzne, stone monografije, iako on u potpunosti može da se nasluti. U zemlji čije stanovništvo na neprocjenjivim rimskim mozaicima spravlja beton garantovano slabijeg kvaliteta nego što je to bio drevni cement, knjige poput Ozloglašenog nasljeđa (1971) Pavla Mijovića potrebne su koliko i nova bolnička oprema. Čak je i Pavićević u dijelu o razorenom foru Dvrsnik, jednom od najvećih u ovom dijelu Balkana, primijetio da je došlo do bezuspješnog rezanja pancirne osmatračnice (od strane lokalnog stanovništva, to jest). Ovdje je čak moguće citirati predavanje T.S. Eliota o klasicima, gdje je ustvrdio da "klasik može nastati samo tamo gdje je civilizacija dovoljno zrela; gdje su jezik i literatura zreli." Tako da izgleda da Crna Gora još uvijek nije dorasla ni istoriji, a kamoli njenim svjedočanstvima.

Werk je druga vrsta knjige, jedna od onih koje bi u nekadašnjoj Jugoslaviji bile uvrštene u specijalizovanu i malo pristupačnu vojnu ediciju. Protkana kraćim istorijskim pregledom, Pavićevićeva monografija nudi neobično opsežnu foto-biografiju (uz više od stotinjak mapa/nacrta i nekoliko stotina fotki) austrougarskih fortifikacija na tlu Crne Gore, odn. Boke Kotorske, u periodu vladavine 1814-1918. Kao što navodi autor, tvrđavu kao naseljeno mjesto fortifikacijski pripremljeno za kružnu odbranu njenih žitelja u ovom slučaju predstavlja čitava Boka - njeno "krivošijsko zaleđe i budvansko-paštrovački dio, sve do rijeke Željeznice kod Bara."

Ova tvrđava (zapravo, 120 njih) adaptirana je i dorađivana više od stotinu godina, tako da je njen postepeni razvoj u cilju da zaštiti jezgro, odnosno bazu i ratnu luku, i istovremeno da zatvori pravce sa mora ka unutrašnjosti - primarna tema ovog rada.

O kakvim se doradama radilo? Inženjeri XIX vijeka su shvatili da tehnologiju podizanja permanentnih fortifikacionih sjedišta - kao što su, recimo, forovi - pošto-poto moraju da drže ukorak sa razvitkom artiljerije koja će, prirodno, biti korišćena protiv njih. U to doba većina evropskih gradova još uvijek je bila opasana zidinama što su trebale da odole potencijalnim opsadama. Posljednja formalna opsada gdje se koristilo potkopavanje (ispod zidina), kao i uporedni vatreni topovski valovi zajedno sa minobacačkom artiljerijom iz topova sa ravnim/glatkim cijevima, zbila se u Antverpu 1832. Francuske haubice i merzeri pretvorili su centralni dio tvrđave u šljaku. Ovakav bastion, izgrađen da izdrži vatru s malim uglom elevacije, u potpunosti je izgubio na smislu.

Zbog toga su Njemci razvili "poligonalni" sistem odbrane gdje su kaponiri (teški bunkeri) zamijenili bastione i obezbijedili flankirnu, bočnu, zaštitu za rov u kom su obično podizani. No, uskoro se artiljerija poboljšala - topove s ravnim cijevima zamijenili su topovi sa prstenastim užljebljenjima - tako da su još brži/jači hici sada mogli doprijeti do meta s daleko veće razdaljine. Pavićević ne ide u detalje po pitanju ovih stvari, istorije naoružanja niti o postepenom razvitku izgradnje sličnih utvrda, ali pominje slučaj fora Mamula na ostrvu Lastavica, podignutog 1853, koji je služio za spriječavanje ulaska brodova u Zaliv, zajedno sa forovima Arza (na Luštici) i na punti Oštro.

Ovakvi impresivni forovi krajem XIX vijeka postaju beskorisni, barem kad je novija brodska artiljerija u pitanju, jer ona sada može da pogodi metu i sa 13 km. Jedan neplanski defanzivni napad francuske flote 1914. godine sa 5 km razdaljine granatom od 305mm, podigla je zemljani sloj na grudobranu, probila 12 metara zida i zemlje, i eksplodirala u vojničkoj kuhinji i u samoj okrugloj kuli; druga granata je srušila dio zidine. Čak je i austrougarska uprava bila svjesna u načelu slabe vrijednosti ove odbrambene zone, obalske odbrane Boke, sa dometom topova do (samo) 10 km.

Na drugoj strani, u pograničnim mjestima sa Crnom Gorom, a naročito nakon balkanskih ratova kada će crnogorska vojska doprijeti do haubica od 210 mm, akcenat će biti stavljen na izgradnju puteva i utvrđenih logora za koncentrisanje velikih snaga (Dvrsnik, na 1176 metara nadmorske visine; Ledenice, 666 mnv; Kosmač, 815 mnv, etc.).

Pavićević piše: "Pomorska odbrana Boke Kotorske sve je više dobijala na značaju kako zbog strategijskih planova Austrougarske o širenju na istok, blizine Otranta, tako i zbog blizine granice Crne Gore i njenih geografsko-taktičkih prednosti, ustanaka 1862. i 1882. godine, i procjena o mogućnosti Rusije i Francuske da sa Crnom Gorom ugroze teritoriju Austrougarske preko zetsko-hercegovačko operativnog pravca i sa mora. Zato je Boka Kotorska od 1882. počela naglo da se modernizuje kroz duži niz godina sve do Prvog svjetskog rata."

Logistika ovolike izgradnje jedne velesile suptilno je iskazana u činjenici da je Austrija izgradila 700 km puteva u Crnoj Gori. Štaviše, njihovi utvrđeni logori kao što su Crkvice, Grkavac-Ledenice i Njeguši podrobno govori o aspiracijama Austrougarske ka daljem širenju ka istoku. U tom smislu, Crkvice i Grkavac-Ledenice bila su najpovoljnija područja za izgradnju većih naselja, jer su dovoljno udaljena od linije fronta sa Crnom Gorom i dovoljno blizu zbog logističke podrške vojnim snagama na djejstvima prema Grahovu i dalje.

Sa dva zaštitna fora - Kom i Stražnik - Crkvice će postati logor u kom će moći da živi oko 7000 ljudi. Za prilično kratko vrijeme tu će biti podignuta/obezbijeđeni: putevi, voda, bolnica, hoteli, kasarne, prodavnice, škola, vježbališta, strelište, stanovi za oficire i njihove porodice, pozorište, bioskop, pošta, tenisko igralište, skijaška staza, kuglana, kapela, groblje, fudbalsko igralište sa prirodnim tribinama za oko 1000 gledalaca, konjušnice, struja iz agregata, kao i jedna od najvećih pekara u Carstvu. Pavićević navodi da "kruži neprovjereni podatak da se na Crkvicama moglo nabaviti sve što je u tom trenutku moglo da se nabavi i u Beču, osim balskih haljina."

Danas je na Crkvicama ostalo svega nekoliko zidina, nekoliko temelja i brojne cistijerne. U stvari, od 200 austrijskih vodoobjekata samo u dva nema vode. Svi drugi su i danas odreda u funkciji. Pored željezničke pruge Uskoplje-Zelenika, puštene u saobraćaj 16. jula 1901, i pomorskog uporišta Arsenal u Tivtu (podružnice pulskog Arsenala), čije je zemljište planirano da bude otkupljeno 1888. godine, podizane su čak i brane kao što je Klinje kod Gacka.

Vrijedi napomenuti da Werk nije enciklopedija, kao što možda zvuči, s tim što čak i autor priznaje da bi teme tek sporadično pomenute u njoj mogle da zauzmu još nekoliko tomova slične zapremine. Fascinantan u svakom pogledu baš zato što se radi o strastvenom, ličnom, projektu, ovaj rad je prije nekoliko mjeseci nagrađen zlatnim odličjem republike Austrije za doprinos očuvanju njihove kulturne baštine. Ako ne bi uzeli u obzir nešto slabiji prelom i pojedine štamparske greške, radi se o izdanju na kom bi pozavidio svaki inostrani izdavač.

( Ratko Radunović )