Neminovnost politike vječnosti

Živimo u iščašenom vremenu u kojem naša gorka dnevna iskustva nijesu nista više i ništa drugo nego ljuljaška koja nas njiše između neminovnosti i vječnosti. Diskursi nepomirljivih političkih opcija i ideoloških postulata iz ranih 1990-ih su iznova zauzeli centralno mjesto u političkom i javnom životu Crne Gore. Stranački lideri su bez vidnog napora iskoračili u staru brazdu identitetske politike, i fokus vratili na njima omiljeno polje neostvarenih nacionalnih snova.

Bez obzira da li se ankerisala u etničke ili vjerske temelje, ili se oslanjala na mitologizovanu predstavu post-nacionalnog raja zvanog EU, identitetska politika je jedina atrakcija u lokalnom cirkusu. Valja podsjetiti da su crnogorčenje, srbovanje, srbo-crnogorčenje, bošnjačenje, hrvaćenje i evropeisanje samo različita imena za jednu te istu pogubnu identitetsku politiku. Balkanske, odnosno, crnogorske manifestacije te politike se generalno mogu svrstati u dva šira okvira. To su okviri u kojem, na nesreću, bivstvuju generacije odrasle nakon komadanja nekadašnje SFRJ.

Prvi je ono što mislioci kakav je Timoti Snajder nazivaju politika neminovnosti. Kao što je to i ranije bivao slučaj sa drugim modelima vladavine na Balkanu, i ovdje se radi o lokalnoj brutalizovanoj kopiji nečega što je, nakon pada Berlinskog zida, definisano u Sjevernoj Americi i Zapadnoj Evropi. Nakon raspada Sovjetskog Saveza diskurs politike neminovnosti je postao apsolutni model djelovanja Zapada u međunarodnim odnosima. Sjeverno-američki doprinosi ovom diskursu su bili mit o tzv. slobodnom tržištu i ideja da će kapitalizam proizvesti demokratske promjene u i sa istočnoevropskim društvima. Rezultat ovih zabluda su stabilitokratije u Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi, i ekonomske sive zone u kojima caruju pljačka državnih resursa, pranje novca, mafijaško udruživanje, rastakanje institucija sistema, delegitimisanje institucija države, korupcija i opšta kriminalizacija društva.

S evropske strane okeana, administracija EU je projektovala i branila sopstvene mitove. Bajka o blagodetima EU integracionog procesa se, između ostalog, bazirala na neutemeljenom uvjerenju da je kategorija nacionalne države integralni elemenat zapadnoevropske istorije, i da su naučene lekcije iz Drugog svjetskog rata opravdale savremene EU integracije.

Ni jedno od ovih uvjerenja nema uporište u istoriji i savremenom iskustvu. Iako je istorija bila i ostala učiteljica života, izgleda da je malo đaka koji su zainteresovani da nauče njene lekcije. Lako je dokumentovati tvrdnju da zapadnoevropska društva nijesu imala iskustvo nacionalnih država, i da se luk evropske istorije XX vijeka savijao od imperija do integracionih napora EU. Najvažnije evropske države članice EU - Britanija, Njemačka. Francuska, Italija, Španija - su bile imperijalne sile, pa stoga mnogi vide EU kao inkarnaciju počivših imperijalnih snova Zapada. Činjenica je da su se ove države okrenule ka integracionim procesima tek nakon što su izgubile imperijalne ratove. Ne treba zaboraviti da je, makar kada je Njemačka bila u pitanju, i Drugi svjetski rat bio imperijalni konflikt.

Nove članice iz Centralne i Istočne Evrope i sa Balkana su se potrudile da daju svoj doprinos ovom mitu o integracionoj i mirotvornoj snazi EU. Njihovo iskustvo nacionalnih država je bilo obliveno krvlju, opkoljeno tenkovima i uokvireno žicama Gulaga. To iskustvo i vjerovanje u mit o EU su bili razlog za post-1989 slogan o “povratku u Evropu” i za Kunderin vapaj za spasavanje “srca Evrope” iz smrtonosnog ruskog zagrljaja.

Ovaj mit se u crnogorskim okvirima plasirao kao narativ o velikom pacifikatoru lokalnih balkanskih mržnji, etničkih i vjerskih netrpeljivosti, graničnih trzavica i teritorijalnih pretenzija. Tvrdilo se da se plemenske strasti crnogorskih gorštaka mogu umiriti jedino u zakonski sankcionisanim okvirima EU, te da će članstvo u ovom savezu umanjiti (ako ne potpuno eliminisati) snagu i atraktivnost nacionalističkih pokliča i vjerske ikonografije. Iako je vrijeme pokazalo da su ova obećanja bila neosnovana, politika neminovnosti je imala (i još uvijek ima) značajnu upotrebnu vrijednost na lokalnom nivou.

Njome se danas u Crnoj Gori (i u regionu) promoviše specifična partijska i politička opcija kao jedina vrijedna glasačkog povjerenja. Istovremeno se nastoji uvjeriti biračko tijelo da ne postoje alternative toj i takvoj ponudi. Građanstvo se plaši tvrdnjama da bi promjena strukture na vlasti imala katastrofalne posljedice po maglovitu kategoriju ”opšteg dobra”.

Dugoročna negativna posljedica politike neminovnosti je rastakanje individualnog i kolektivnog osjećanja odgovornosti kada su u pitanju naše djelatnosti usmjerene na uspostavljanje i učvršćivanje stabilnog i funkcionlanog političkog sistema. U Crnoj Gori se to manifestuje eliminacijom želje za promjenom. Postojeće stanje se prihvata kao dobro, odnosno, funkcionalno, a povećanje efikasnosti i fukcionalnosti tog stanja se projektuje u budućnost i postaje temelj i racionalizacija našeg shvatanja progresa. Progres se prezentira i objašnjava kao punorukija verzija sadašnjosti. Slogan “Mi znamo kako” je, stoga, bio sublimacija stabilnosti i funkcionalnosti (zaštita Crne Gore od ratnih razaranja; ostvarivanje nezavisnosti; člantvo u EU i NATO…), ali i garant bolje budućnosti i sigurnosti (nepromjenljivost granica; zaštitnički zagrljaj NATO-a; očuvanje državne nezavisnosti…) samo ako glasači ostanu lojalni specifičnoj partijskoj strukturi.

Nije čudo da vladajuća elita ponavlja mantru o tome da nam je, u poređenju sa susjedima u regionu, sada dobro (euro-atlantske integracije idu svojim očekivanim tokom, infrastruktura se gradi preko Bratonožića, vjetrenjače nicu po Krnovu, mini elektrane se planiraju na Bukovici, Crna Gora je lider u regionu…), a u budućnosti (sa vladajućim DPS-om, naravno) će nam biti još bolje. Ova priča o boljoj budućnosti je, u suštini, priča o kvantitetu koja marginalizuje ili čak sasvim isključuje bilo kakav razgovor o kvalitetu te budućnosti. Populacija, istini za volju, i ne pokazuje veliku želju da se bavi pitanjima kvaliteta.

Druga strana političkog spektra je odavno ankerisana u predjele mitologizovane prošlosti i nastoji oživjeti i rehabilitovati takozvana istorijska odsustva (marginalizovane narative). Opozicione partije u Crnoj Gori se angažuju u onome što istoričari i sociolozi nazivaju politika vječnosti. Ovaj diskurs se oslanja na ciklično shvatanje vremena koje ne prepoznaje liniju progresa: prošlost-sadašnjost-budućnost. To je krug koji spaja sadašnjost s prošlošću i kreira ono što je Valter Benjamin nazivao apsolunto vrijeme, odnosno, tačku u kojoj linija progresa kolabira. To je tačka u kojoj prošlost u potpunosti uokvirava sadašnjost i definiše sve sisteme odnosa u budućnosti. Jedino je u toj tački moguće da događaj od prije šest-sedam vjekova ima važnost i odlučujuću homogenizacionu snagu za generacije rođene u XXI vijeku. To je tačka u kojoj budućnost potpuno nestaje, a živi se narativ o davnoj i junačkoj prošlosti koju su, na nesreću, neke ranije generacije predale zaboravu.

Doskora su oni imali monopol na ovaj diskurs. Vladajuća oligarhija je, međutim, postala ozbiljan konkurent na pijaci nacionalnih mitologija, tradicionalnih vrijednosti, i selektivnih valorizacija prošlosti. S podjednakom strašću (i ostrašćenošću) i vlast i opozicija u Crnoj Gori stanovništvu prodaju svoje ideološki profilisane politike vječnosti. Greška je danas tvrditi da vladajuća oligarhija još uvijek preferira politiku neminovnosti u njenoj EU varijanti. Ono što je ostalo od te retorike je samo dimna zavjesa za izvanjce. U periodu krize EU, domaća oligarhija se brzo vratila sigurnoj opciji: identitetskoj politici vječnosti.

U ovom diskursu politika postaje mehanizam kroz koji se diferencira populacija na ”dobre ljude” koji zaslužuju bolji život, i one “loše” koji su zatrli sve što je bilo vrijedno sjećanja i čuvanja. Politika postaje emotovni krug u kojemu blijede sve diskusije oko modela vršenja vlasti i kreiranja zakonskih okvira za funkcionisanje države.

Balkanski i centralnevropski zagovornici politike vječnosti kritikuju osnovne postulate liberalne demokratije i društvenog poretka koji je proizvela. Dok se pretvaraju da su demokratični, liberalni i posvećeni ocuvanju institucija sistema, oni rade sve da te institucije, demokratiju i liberalizam unište. Znacajni dio narativa danasnje politike vjecnosti na nasim prostorima je posudjen iz tekstova nacistickog teoreticara Karla Šmita i njegovog obozavaoca u Rusiji, Ivana Iljina.

Poput Šmita, i naši prvaci politike vječnosti vide liberalizam i globalizaciju kao proizvode kultura Ango-Saksonaca i Jevreja. Od Šmita, koji je bio pionir u definisanju i upotrebi tehnike relativizacije, pa do savremenih crnogorskih i balkanskih zagovornika teze o etničkim i nacionalnim zajednicama kao nesretnim žrtvama globalizacije, može se povući jasna i prava linija. Kao i za Iljina, politika je za naše domaće praktičare prvenstveno umjetnost identifikovanja i neutralizovanja neprijatelja. Činjenica je da za njih ne postoji prosvećena politika, niti oni u primisli imaju takvu aktivnost.

Ovo je tačka u kojoj se može govoriti o savremenim manifestacijama fašizma koji se donekle razlikuje od originala iz 1920-ih. Između ostalog i zato što savremeni fašisti svoje političke oponente nazivaju “fašistima”, Timoti Snajder je ovaj politički i ideološki izraz nazvao “sizofašizam”. Jedan od njegovih poznatijih zagovornika je ruski fašista Aleksandar Dugin.

Za Dugina i druge ruske i balkanske poštovaoce njegovih traktata, činjenice i istina ne postoje, već postoje druge činjenice (alternativne činjenice, kako ih je definisala Trampova savjetnica, Keli-An Konvej) i drugačija verzija istine. Ovim se otvaraju vrata za politiku apsolutne neogodovornosti prema svemu. Oligarhija na vlasti i kleptokratska politička elita imaju potpunu kontrolu nad politikom neodgovornosti, i popularno nezadovoljstvo i nevjericu u odnosu na lidere koriste kao oružje u sopstvenoj promociji. Na djelu je logika: mi lažemo, ali i oni lažu, jer svi lažu… pošto istina ne postoji. S obzirom da svi lažu, logično je da će određena zajednica za lidera prije izabrati svojeg nego tuđeg lažova. Ovo je jedna od najjasnijih manifestacija nove forme nacionalizma kojom se može objasniti nepokolebljiva vjera što je određeni segmenti biračkog tijela pokazuju prema političarima krajnje desnice.

Alternativne činjenice, politike vječnosti i neminovnosti se u crnogorskim okvirima projektuju jednakim žarom od strane svih aktera na javnoj sceni. Svi nastoje da uspostave neki nivo kontrole nad nezadovoljnom populacijom i trude se da tu energiju politizuju. Svi koriste iste alatke selektivnog mitologizovanja prošlosti i selektivnog revizionizma kako bi glasačima prodali svoju verziju patriotizma, i svoje interpretacije tradicije i identitetskih vrijednosti. Vučji Do, Grahovac, Mojkovačka Bojna Njiva, Kajmakčalan i ostrvo Vid su uokvireni hrišćanskom retorikom i predstavljaju simbolični kapital koji u Crnoj Gori nude opozicioni zagovornici politike vječnosti. Tuđemili, Komite i Čista Strana, Neretva i obnova nezavisnosti, ostvareno člansto u NATO-u i očekivani prijem u EU, čine srž ponude oligarhije na vlasti i “građanske opozicije” što samo naizgled praktikuju politiku neminovnosti a, u stvari, prodaju svoju verziju vječnosti. Sve ponude na ovom pazaru sjećanja i identiteta zahtijevaju od kupaca apsolutnu lojalnost i visok stepen vjerskog zanosa.

U međuvremenu, stanovništo jedva sastavlja kraj s krajem, a mladi uče strane jezike i štede novac za avionske karte na Zapad, u jednom pravcu.

Edmonton. Kanada. Avgust, 2018.

( Dr Srđa Pavlović )