Odnos velikih prema malima je lišen sentimenta i filantropije

Niko Martinović, poznati esejista i kritičar, upravo je objavio kapitalnu dvotomnu monografiju posvećenu austrijsko-crnogorskim odnosima kroz nešto više od dva vijeka.

Na pitanje o osnovnom značenju koje nam sugerišu ta dva stoljeća, Martinović za ART Vijesti kaže: "Doista, teško je, bez kompleksnije elaboracije, dati sublimiranu ocjenu emaniranih značenja dvovjekovnog vremenskog rama. Stoljećem trijumfa prosvetiteljskih ideja evropskog Zapada, ispisuju se novi anali u povjesnici Crne Gore, koja stiješnjena izmedju dva moćna susjeda - Mletačke Republike i Osmanske Carevine - čuvaše, u prometejskog kobi, integritet svoje samoće i svog dostojanstva, i svijest o samosvojnom i narodnom identitetu.

No, koncem XVII i početkom XVIII stoljeća evropski politički mozaik doživljava prekompoziju koja će se dobrano projektovati na političku poziciju Crne Gore, na njenu sudbinu".

U antejskog bici pod Bečom (1683) potamnjela je turska vojna slava, rekvijemski anticipirajući sudbinu imperije koja je svoj suverenitet širila na tri časti od svijeta, drzeći u ropstvu čitav ansambl naroda.

Moćna drzava Osmanlija dozivljava političko-ekonomsku dekadenciju koju nijesu mogle kamuflirati niti, pak, zaustaviti administrativno-birokratske mjere i nedostatne reforme. Taj fakat, ishodovan istočnjačkim fatalizmom i nadasve petrificiranom zatvorenošću od zapadne civilizacije i progresivnih ideja koje su otvarale horizonte afirmaciji ljuskog duha, učinio je da golemo carstvo sve više bude tretirano kao “bolesnik na Bosforu”.

Ovim jedinsvenim realijama inaugurisano je istočno pitanje - preraspodjela teritorija na Balkanu i Levantu, pod egidom Osmanskog Carstva. Kada je istočno pitanje dobilo principalitet u politici prominentnih evropskih dvorova, Crna Gora izlazi iz političke i duhovne osame. Njena međunarodna afirmacija kontrarna je vaskolikim potencijama ove male države.

Kako zbog svoje geopolitičke pozicije, tako, iznad svega, zbog aureole “kamenog prijestola slobode”, zadobijene nedosežnim podvizima u oslobodilačkim vojevanjima protiv Turaka, Crna Gora je u opservacionom fokusu velikih sila, koje nastoje da je uvuku u svoju političku orbitu.

Stoji fakat da su Crnogorci izolovani sred arhetipske civilizacije, u nesnosnoj realnosti svijeta, jedni među balkanskim narodima stekli političku nezavisnost od turske vlasti početkom XVIII stoljeća, i bili više od jednog vijeka jedini narod na Balkanu pod slavolukom slobode.

Taj desperatan ambijent bice promjenjen tokom XIX vijeka nacionalno-emancipatorskom epopejom balkanskih naroda i konstituisanjem njihovih nacionalnih drzava.

Titansku borbu crnogorskog naroda protiv Turaka za osvajanje i odbranu slobode, nezavisnosti i tekovina državnog nasljeđa, predvođahu vladari iz kuće Petrovića, koji bijahu vojni predvoditelji i ratnici, mislioci i pjesnici.

Doista nam ta dva stoljeća jasno sugerišu da je duh naroda, ovaploćen u idealima slobode i državne samostalnosti, tokom mnogih istorijskih mijena, bio neuništiv. Na datim aspektima gradio se osoben politički personalitet Crne Gore i rasla je zainteresovanost evropskih kabineta za nju kao potencijalnog saveznika u antiturskim vojnim kampanjama. Iz tih datosti nameće se jasan zaključak da u arhitektonici disponiranih moći velikih sila, odnos prema malim državama, poput Crne Gore, meandrira shodno njihovim političko-strateškim i vojno-strateškim interesima, da je lišen sentimenta i filantropije, retuširan njihovim državnim egoizmom.

Vaša knjiga fascinira temeljnošću, sugeriše nestandardnu posvećenost... Koliko vremena je trebalo za ovakvu knjigu?

"Nastojeći da na supstancijalan način sintetizujem i prezentiram integrum kompleksnih i intezivnih istorijskih, političkih, ekonomskih, vojnih, kulturnih i duhovnih relacija između Crne Gore i Habzburške Monarhije u periodu od 1715-1918. koji prevazilazi lokalne okvire, redovnički posvećeno proučio sam ogromnu građu iz datog temata. Taj posao, sučeljen sa mnogim izazovima i dilemama, kontiuirano je trajao više od četiri godine.

Crna Gora između Turske i Austrije, Istoka i Zapada...

"To pitanje pretpostavlja analizu svojevrsnog istorijskog fenomena u evropskoj povjesnici. Unikum je da je jedna mala zemlja, koja obitavaše na malenom prostoru između neba i kamena, daleko od socio-ekonomskih i političko-duhovnih dometa evropskog prosperiteta uspostavila tako sadržajne političke odnose s ansamblom velikih sila i bila u njihovom panoptičnom vidokrugu.

Stegonoša nacionalno-emancipatorskih pokreta balkanskih naroda, sa golemim ugledom u slovenskom svijetu, Crna Gora je suvereno ušla u politički život Balkana i Evrope. Kredo crnogorske spoljne politike bio je traženje saveznika u borbi za sticanja nezavisnosti i teritorijalnog proširenja, zapravo objektivacije svojih suštastvenih političko programskih ciljeva. Takođe je nastojala da od evropskih dvorova iznudi i formalno priznanje crnogorske faktičke nezavisnosti. Ispisujući magna kartu slobodarstva i državotvorja, Crna Gora je imala blagonaklonost jednih i oponenciju ili indiferentnost drugih velikih sila.

Austrija, sa svojim ekspanzionističkim aspiracijama ka Jadranu i djelovima Balkanskog poluostrva, sa posebnom senzitivnošću je pratila vaskolika zbivanja u Crnoj Gori. Njenoj imperijalnoj politici disoniralo je učvršćivanje Crne Gore i njen slobodarski prestiž u balkanskih hrišćana.

Opasnost od jedinstvenog nacionalno-oslobodilačkog pokreta na tolikoj sceni grozom je skolila nacionalno heterogenu Austriju. Stah od revolucionarnog virusa koji bi mogao zahvatiti i sve zemlje u sklopu habzburške kuće i dovesti do njene disolucije bio je pregolem. Involviranost i drugih evropskih sila, posebno Turske i Rusije, činila je političku zbilju još kompleksnijom.

Sa svih ekspliciranih fakata bečki dvor je, signirajući Crnu Goru kao permanentan izvor opasnosti po mir na Balkanu, nastojao da je pacifikuje, da zapravo uplivno djeluje na magistralne pravce njene nacionalne i državne politike. Rusija, pak, koja nastojaše da, u kontekstu istočnog pitanja, razmakne svoje granice ka Crnom moru i Sredozemlju, bijaše većma na strani crnogorskih strateških drzavotvornih i nacionalno emancipatorskih nastojanja. Kult Rusije bijaše uzdignut na mitsko-legendarni nivo u Crnoj Gori. Turska, koja držaše Crnu Goru svojom pobunjenom provincijom, utaman je pokušavala da je poharnim pohodima zasužnji i skloni u dugu noć istorije.

Zanimljive su opservacije ambasadora Austrije o sličnostima među narodima...

"Gospodin Pamer je iznio zanimljive paralele i analogije između Crne Gore i Austrije, posebno u njihovim biografskim zapisima o konstituisanju države i nacije. One su, svakako, podsticajne za slojevitu analizu.

Istorija klasične Crne Gore, kao i Austrije završava se dugovječnim vladarima koji su bili i autokrate (kralj Nikola i Car Franjo Josif II). Da li je i koliko takva priroda ostarjelih i autokratskih vladara uticala na politički kraj njihovih država?

"I pored činjenice da su potonji anali klasične Crne Gore, kao i Monarhije, obilježeni njihovim dugovječnim autokratskim vladarima, kraljem Nikolom i carom Franjom Josifom, bilo bi simplifikatorski u njihovoj demenciji tražiti politički rekvijem njihovih država. Apsulutističko-birokratski sistem vladavine kralja Nikole i njemu imanentne manifestacije atrofirajuće su djelovali na dinamiku drustvenih procesa.

Civilizator i emancipator Crne Gore, kralj Nikola je snagom demijurga kretao svakovrsna preduzeća kako bi svoju domaju okrenuo licu vremena. No, režim represivne despotije, nekonzistenstnost spoljno-političkog kursa, megalomanske, nerealne ambicije za sebe lično i svoju dinastiju, dobrano su se projektovali na crnogorski realitet. Konstatovano je da nije bio “pristalica demokratije, ni neprijatelj liberalizma”.

Pjesničke vizije transkribovao je u političke projekte. Iz anahronog poetskog diskursa u utopistički politički koncept: od Ivanbegovine i pijemontske uloge Crne Gore na Balkanu, do obnovljenog Carstva (Dušanova). Ratnim vihorom, političkim kombinacijama i raznim infamijama, gradio se ambijent detronizacije kralja Nikole i ukidanja crnogorske državnosti.

Feudalno-apsulutistička državna zgrada Austrije, bremenita nacionalnim i socijalnim protivrječnostima, bila je izložena raznim centrifugalnim silama. Dualistička koncepcija Monarhije pod imenom Austro-Ugarska, izvedena 1867, nije mogla harmonizovati konglomerat različitih narodnosti, odnosno pomiriti nacionalno-emancipatorska nastojanja jednih, sa politikom nacionalne supremacije drugih.

Austro-njemačka građanska klasa i mađarsko plemstvo prave kompromis na štetu Slovena, polovine populacije u Carstvu. Militaristička i denacionalistička politika, uz antagoniziranost evropskih imperijalističkih blokova, kratili su životnu nit moćne Monarhije".

Koliko je politička stvarnost XVIII i XIX vijeka, kada je riječ o ovim prostorima, i u čemu slična današnjoj političkoj stvarnosti. Ili tih sličnosti nema?

"Teško je komparirati politički realitet XVIII i XIX vijeka sa aktuelnim političkim mozaikom detrminisanim, prije svega, globalnim integrativnim procesima. U svakom slučaju ima nekih reminiscencija. Crna Gora ne smije biti u nesporazumu sa istorijom i samom sobom, i mora čuvati, u datom kontekstu, svoj integritet i individualitet".

Što spremate nakon ove izuzetne knjige?

"Teško mi je predvidjeti temat koji će u budućnosti zaokupiti moju pažnju. Sada se držim maksime slatko je ne raditi ništa. I pokušavam da se dekontaminiram od mnoštva memorisanih istorijskih fakata, tražeci svojevrsnu katarzičnu oazu u beletrističkim ostvarenjima".

( Jelena Pavićević Tatar )