Projekat Crne Gore za Bijenale u Veneciji: Potraga za zaboravljenim blagom

Teško vrijeme za matore, prijatelju moj/ Uloge su davno podijeljene, i svak’ ide svojim putem, Azra, Teško vrijeme, Azra (Jugoton, 1980)

Na Bijenalu u Veneciji - XIV Međunarodnoj izložbi arhitekture - časna i poštena Crna Gora biće predstavljena projektom naslovljenim Treasure in Disguise - što bi se moglo prevesti kao Prikriveno blago, Maskirano blago - ili Nevidljivo blago - nikako ne Sakriveno blago - nije ovdje riječ o kovčegu punom dukata i dijamanata što su ga pirati sa Kariba zakopali u sitni bijeli pijesak neke prekrasne plaže - ovdje je riječ o arhitektonskom blagu koje je tu, oko nas - koje nam bode oči - samo što to nikako da provalimo, evo već decenijama.

Iza projekta Treasure in Disguise stoji šestočlani komesarsko-autorsko-kustoski tim koji predvodi Dijana Vučinić (DVARP; dvarp.me) - svi članovi tima su ravnopravni, de jure - ali gospođi Vučinić je ipak pripala uloga spiritus movensa - a u timu su još: Simon Hartman (Simon Hartmann - HHF Architekten GmbH, Basel; hhf.ch) i Boštjan Vuga (Sadar+Vuga, Ljubljana; sadarvuga.com) - mentorski tandem sa prošlogodišnjeg izdanja ljetnje arhitektonske škole Kotor APSS, koja djeluje pod okriljem festivala Kotor Art - te Rubijevi, Ilka i Andreas (Ilka & Andreas Ruby - Ruby Press, Berlin; ruby-press.com) - koji su učestvovali na završnoj konferenciji prošlogodišnjeg Kotor APSS - i Nebojša Adžić, predsjednik Saveza arhitekata Crne Gore - koji će u Veneciji odraditi savršeni cameo appearance.

Dakle, bićemo predstavljeni u Veneciji projektom koji za okosnicu ima četiri vrhunska arhitektonska ostvarenja realizovana na tlu Crne Gore - koja savršeno ilustruju arhitektonske domete iz razdoblja socijalizma - zrelog socijalizma, preciznije - a ujedno i ukupne dosadašnje domete nečega što bismo mogli nazvati crnogorskom arhitektonskom kulturom - u opštem smislu.

Pomenuto razdoblje - od početka šezdesetih - kada polako počinje da se ohrabruje opšta potrošnja u ime stimulisanja industrijske proizvodnje - do sredine osamdesetih - kada se javljaju prve zloslutne naznake krize koja će rezultirati raspadom Titove Jugoslavije i ratovima, te apsolutnim krahom svih vrijednosnih sistema socijalističkog društva - najproduktivnije je, najinteresantnije i svakako najvažnije razdoblje u okvirima diskursa arhitekture na tlu Crne Gore u XX vijeku.

Galeb je trenutno u lošem stanju - jedan od problema, pored toga što se objekat definitivno nalazi s onu stranu svih društvenih tokova, bila bi i ta serija neadekvatnih intervenicja na objektu

Kajakaški klub Galeb iznad plaže Labud na Morači - u centralnoj gradskoj zoni Podgorice - arhitekte Vukote Tupe Vukotića iz 1960. godine - u neku ruku je najavio fazu zrelog socijalizma, kada ideološka stega u znatnoj mjeri popušta i kada se na kulturnom, a samim tim i na arhitektonskom planu, teži hvatanju kopče sa visokorazvijenim zapadnim kulturama.

Galeb je, vjerovatno će se mnogi složiti, najznačajnije ostvarenje Tupe Vukotića - i među prvim je objektima, vjerovatno je i prvi objekat što izlazi iz podrazumijevajućeg ortogonalnog rastera, koji je obilježio razdoblje obnove i izgradnje ratom opustošene zemlje. Mladi arhitekt, očigledno upućen u tadašnje trendove na međunarodnoj arhitektonskoj sceni - Galebom je uspio pružiti seriju odgovora na pitanja koja se u prvom redu tiču konteksta, shvaćenog u najširem smislu.

Vukotić je bravuroznom arhitekturom odgovorio na topografsko-ambijentalne izazove strmog korita Morače i plaže Labud - i to vrlo primjerenom tipologijom paviljona - ali prava snaga njegovog objekta ipak leži u činjenici da je ta arhitektura savršeno upotpunjavala podgoričku tradiciju masovnog okupljanja na plaži Labud tokom žarkih ljetnjih mjeseci.

Galeb nije imao budućnost - nekako u vrijeme kad su okončani radovi na objektu, okončani su i radovi na magistrali Podgorica - Petrovac, što je rezultiralo time da je Morača postepeno izgubila kapacitet generatora događaja tokom ljeta.

Galeb je trenutno u (relativno) lošem stanju - jedan od problema, pored toga što se objekat definitivno nalazi s onu stranu svih društvenih tokova, bila bi i ta serija neadekvatnih intervenicja na objektu. Vremenom smo navikli da ne primjećujemo Galeb - mada se svi redom kunemo u njegove arhitektonske kvalitete.

Spomen-dom Prvog zasijedanja Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke, podignut je u centru Kolašina, 1975. godine, po projektu slovenačkog arhitekte Marka Mušiča. Sredina sedamdesetih je razdoblje kada se, između ostalog, individualnim arhitektonskim poetikama nastoji udahnuti novi život posustaloj moderni.

Spomen-dom u Kolašinu je u neku ruku arhitektonska etida - sa vrlo očiglednim naglaskom na poigravanju geometrijom, čemu su kao motiv poslužili elementi vernakularne arhitekture karakteristične za sjevernu regiju Crne Gore - elementi krovova na tradicionalnim kućama, na primjer. Međutim, ta apstraktna geometrija - materijalizovana u betonu - ipak nema uporišta u kontekstu pospanog gradića visoko u planinama.

Spomen-dom u Kolašinu; Marko Mušič, 1975.

Mušičev objekat djeluje začudno, u najmanju ruku - međutim, kao arhitektura per se funkcioniše savršeno - što je izvrsno dokazao austrijski fotograf Volfgang Taler (Wolfgang Thaler), fotografijom Spomen-doma koja je u okviru projekta/izložbe Nedovršene modernizacije obišla gotovo sve veće gradove bivše Jugoslavije - uključujući i junačko Cetinje, upravo zahvaljujući angažmanu Dijane Vučinić.

Dom revolucije u Nikšiću...

Fascinantno je zapravo da današnje nikšićko i crnogorsko društvo nije u stanju da se uzdigne do nivoa vizija koje su mu ostavili stari nikšićki komunisti u nasljeđe - a nije u stanju ni da pomete to ruglo jednom zauvijek

U centru drugog po veličini grada u Crnoj Gori, davne 1979. godine, u vrijeme kada je taj grad bio snažno industrijsko i kulturno središte - počela je izgradnja, opet po projektu Marka Mušiča, grandiozne građevine - da bi radovi bili obustavljeni deset godina kasnije, u vrijeme kada je građevina već bila poprimila svoje impozantne obrise - upotpunjene plavim staklenim površinama, što je samo pojačalo distopijski efekat koji ta građevina ima na kompletno okruženje.

Radovi nikada nisu nastavljeni - upravo iz razloga što je krah socijalizma, krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog vijeka, za posljedicu imao i raspad tadašnje društvene strukture, a samim tim i potpuno obesmišljavanje ideologije na kojoj je ta struktura počivala.

Fascinantno je zapravo da današnje nikšićko i crnogorsko društvo nije u stanju da se uzdigne do nivoa vizija koje su mu ostavili stari nikšićki komunisti u nasljeđe - a nije u stanju ni da pomete to ruglo jednom zauvijek, kao što je svojevremeno pometen objekat Osnovne škole Olga Golović - da bi se na tom mjestu gradio Dom revolucije.

Hotel Fjord u Kotoru se pripisuje poznatom bosanskohercegovačkom arhitekti Zlatku Ugljenu, mada ga nema na spiskovima njegovih najuspjelijih ostvarenja. Realizovan je 1986. godine u stilskom ključu koji upućuje na postmodernističke tendencije - sa dalekim prizvukom regionalizma.

Fjord je radio punim kapacitetom do 2003. godine, kada je otišao pod stečaj. Prodat je 2005. godine stranom investitoru koji je najavio njegovo rušenje i izgradnju novog hotela. Svoje nakane investitor nije realizovao, a objekat nastavlja da propada.

Dakle, nagradno pitanje glasi što zapravo povezuje ova četiri objekta, od kojih su u funkciji samo dva - u jednom dijelu Spomen-doma su smještene kolašinske opštinske službe, a drugi dio objekta koriste političke stranke, s tim da se centralna sala sa 600 sjedišta ne koristi, a Galeb, koji trenutno pripada Kajakaškom klubu Morača, služi kao spremište - i zašto je tim odlučio da nas u Veneciji predstavi ruinama, odnosno tim sakrivenim, prikrivenim, maskiranim, nevidljivim - in disguise - arhitektonskim blagom?

Odgovor potražite u sljedećem tekstu.

( Borislav Vukićević )