Narodni ustanci koje je davno prekrio zaborav

Načeli smo zagonetku vezanu za brdo Vranj i Carev laz u rubnom dijelu Riječke nahije. Na tom se strateški važnom potezu možda krije odgovor o velikoj Vojislavljevoj pobjedi nad Grcima 1040. godine, za koju Ljetopis popa Dukljanina kaže da se dogodila kod “mjesta Vurania”.

Skrivanje po brdima

Nije lako nazreti šta se dogodilo u tom udaljenom dobu, nakon što je 1037. ili 1038. Stefan Vojislav utekao iz carigradskog ropstva i vratio se u Zetu. Jovan Skilica i Jovan Zonara nam pomažu da načinimo sliku o tome. Kažu da je Vojislav po povratku “zauzeo ilirske planine” i “krio se po brdima kao zvijer pljačkajući okolna plemena podložna Grcima” (Vizantijski izvori III, Beograd, 1966, 159, 254).

Pitanje

Jasno je da je Vojislav izvjesno vrijeme po povratku boravio u brdskom zaleđu. Ne znamo koliko je trajalo to “skrivanje” - možda pola godine, možda godinu, možda godinu i po? Kako bilo, u jednom trenutku je iz Zete protjerao i grčkog namjesnika. Što, se nije moglo dogoditi odmah. Jer, da je bilo tako ne bi se skrivao po vrletima. Takođe je jasno da je Vojislav nakon progona Teofila Erotika na kratko ovladao ravnicom. Ali, ubrzo je (1040.) uslijedila vizantijska kaznena ekspedicija koju je predvodio Georgije Provatas. Zetski knez se pred ovom silom iznova povukao u brda, na strateški povoljnije mjesto. Sve se okončalo grčkim rasulom kod “mjesta Vurania”.

Pitanje koje proizilazi iz ovakve rekonstrukcije događaja glasi - zbog čega bi Vojislav baš kod brda Vranja u proljeće 1040. pripremio zamku vizantijskoj vojsci?

“Okolni put”

Rekli smo već da je Gojko Crnčević uvjeren da je Vojislavljevo utočište bilo visoko u Crmnici. Ovaj autor smatra da su Grci tada krenuli na Vojislava “okolnim putem”, preko Riječke nahije, Ljubotina i Komarna (“Probuđena Propratna”, Praha-Perast, 1999).

Detalj sa crkve u Dobrskoj Župi

Do ovoga je stigao prateći crmničko predanje, u kome se kaže da se Vojislavu prilika za početak naseljenja “u mjestu Paprati” u Crmnici ukazala tako „što se grčkom caru Androniku razbila od vjetra na moru jedna morska lađa puna novca“. Nakon čega je “ozidao na jednom brijegu drven gradić“ i „sa sobom uzeo trista dobrovoljaca i naselio ih kod sebe u isto mjesto Paprati“ (Rade Turov Plamenac, „Memoari“, 484-487).

Brodolom grčke lađe dogodio se u zimu 1039/1040. Dakle, iz crmničkog predanja proizilazi da je od zapljene zlata do bitke u proljeće 1040. zetski knez imao nekoliko mjeseci da se utvrdi u “Papratima” i sakupi vojsku.

Šta je problematično?

Ali, ova narodna pripovijest je jedina koja stvari postavlja na taj način. U drugim izvorima nema ni slova o Prapratni i Crmnici. Ljetopis popa Dukljanina bitku iz 1040. povezuje jedino sa mjestom “Vurania”. Skilica kaže samo toliko da je Vojislav nakon povratka 1037/38. “zauzeo ilirske planine”, dok u bilješci o stradanju grčke vojske 1040. govori samo o “gudurama, jarugama i besputnim mjestima”. Slično je i kod Zonare koji jedino bilježi da se Vojislav “krio kao zvijer krio po ilirskim brdima”.

Šta je promaklo?

Crmničko predanje Vojislavljev dolazak u “mjesto Paprati” stavlja tek nakon brodoloma u zimu 1039/1040. - što znači da ne nudi odgovor na ono što se dešavalo u prethodne dvije godine. A nas zanima baš taj raniji period, od Vojislavljevog povratka u Zetu. Jer, tada su se odigrali događaji koji čine samo središte naše priče.

Zetski knez je, dakle, prvo “zauzeo ilirske planine”, pa nakon određenog vremena prognao grčkog namjesnika. Do tog protjerivanja utočište mu je bilo u brdima. Što u prvi plan izbacuje novu dilemu. Sa kojim je to snagama zetski knez izveo? Sa kojom vojskom? Da li su za taj poduhvat zaslužna ona ista “plemena” koja su 1034. godine digla ustanak u Zeti?

Dva ustanka

Pomen ovih zagonetnih “plemena” je dragocjen za razumijevanje naše najstarije prošlosti i tradicije. Naime, Ljetopis popa Dukljanina u 38. glavi pripovijeda o tome kako su se zbog teške grčke represije “plemena” (1034) tajno međusobno sporazumjela o istovremenom ustanku. Što se ubrzo i dogodilo, pa je u “jednom danu” došlo do opšte grčke pogibije i izgona. Potom su se “sva plemena sakupila” (očigledno na opštem zboru) i poručila Vojislavu i njegovim sinovima da dođu i preuzmu “kraljevstvo i zemlju svojih predaka” (Grafički zavod, Titograd, 1967, 246). Međutim, taj ustanak je ugušen, a Vojislav zarobljen. O čemu u Ljetopisu nema ni slova. Ne bismo ni znali da je odveden u Carigrad da o tome bilješku nije načinio Jovan Skilica. Iz njegovih bilješki takođe jasno naziremo da je nakon Vojislavljevog bijega i povratka (1037/1038) u Zeti izbio novi ustanak. Pri čemu su u tome najvjerovatnije glavnu ulogu opet imala baš ova zagonetna “plemena”. O kojima nemamo nikakvih podataka, ali ipak naslućujemo da su igrala važnu vojno-političku ulogu.

Grci 1042. bježe podzemnim hodnicima iz Zete

Pitanje cilja

Ključno je to što je od Vojislavljevog povratka do drugog ustanka protekao izvjesni period, u kojem je zetski knez “zauzeo ilirske planine” (Skilica). To ukazuje da se u brdima, najvjerovatnije i nalazilo žarište nove pobune. Sva je prilika da je to imalo veze i sa pravcem kretanja grčke vojske 1040. Zbog svega toga priča o Carevom lazu i brdu Vranju kao mjestu te davnašnje bitke široko otvara i dilemu o Vojislavljevom utočištu u krševitom zaleđu na zapadu Zetske ravnice. Pri čemu to pitanje najvjerovatnije nije povezano sa pitanjem o lokaciji Prapratne. Jer, ako se stvari tako postave, gubi se iz vida ono što je mnogo važnije. Da se Carev laz i brdo Vranj nalaze baš na trasi starog puta koji je vodio iz ravnice, preko Karuča ka unutrašnjosti.

Prirodni bedem

Dakle, ukoliko pretpostavka o brdu Vranju i Carevom lazu pije vodu, na koju to lokaciju ukazuje smjer kretanja grčke vojske 1040. godine? Da li je šira okolina Vranja bila naseljena još tada i bila strateški važna? Da li je taj krševiti predio i u tom dobu služio kao prirodni bedem prema napadačima iz ravnice? Kao što se to, na primjer, dogodilo 1604. godine u bici poviše Lješkopolja, u kojoj je Ali-beg, zapovjednik Skadarskog sandžakata jedva iznio živu glavu “zahvaljujući dobrom konju” (Marijan Bolica, “Opis Skadarskog sandžakata”, u Fransoa Lenorman, “Turci i Crnogorci”, 2002).

Šta je bilo ranije?

Zanima nas, dakle, uloga koju su ovi navodno “pusti” prostori mogli igrati u mnogo ranijem dobu. Cijela četiri i po vijeka prije nego što je Ivan Crnojević prešao na Cetinje. Crnčević je pretpostavkom o Vranju i Carevom lazu otvorio mogućnost da je brdsko zaleđe bilo strateški važno još u vremenu Vojislavljevića. Jer, na šta bi se drugo mogle odnositi Skiličine i Zonarine bilješke da je Vojislav nakon 1037/1038 ”zauzeo planine” i “skrivao se po brdima”.

Toponimi

Međutim, ovdje moramo zastati, jer nemamo drugih putokaza. U Ljetopisu osim naziva “Vurania” nema ničega šta bi moglo ukazati na davnašnji značaj ovih krajeva i njihovu naseljenost. Rijedak detalj nalazi se u povelji kralja Milutina iz 1296. kojom Vranjinskom manastiru dodjeljuje “ot Črne Gore ot arbanas Vasilija s decom”. Ali, taj nam podatak ne pomaže mnogo.

Carev laz i Vranj iz pravca Podgorice

Uopšte, toponimi iz Ljetopisa se prema zapadnim rubovima Zetske ravnice protežu do Gornjeg blata. Iznad tog jezera se uzdiže srednjovjekovni Oblun za koji Mirko Kovačević smatra da je to onaj Obolon u kojem je kralj Đorđe, vijek nakon Stefana Vojislava, našao utočište pred Grcima (“Gdje se nalazio Obolon popa Dukljanina?”, Starine Crne Gore V, Cetinje, 1975, 141-153).

“Čermenica”

Ali, ni oko toga nije sve jasno. Jer, objektivno, ostala je da “visi” mogućnost koju pominje Rade Turov Plamenac - da je kralj Đorđe u stvari zarobljen u gradu “Čermenici” blizu Virpazara, s druge strane brda Bes (Besac). „Đe je Đorđije ... uteka iz Skadra ispred grčke vojske koja ga je u taj grad zarobila i grad razvalila“ (“Memoari”, CID, Podgorica, 471). Plamenac precizira da nije riječ o turskoj tvrđavi Besac poviše Virpazara, već baš o drevnom gradu na suprotnoj strani brda, iznad Mijela (isto, 636-637).

Međutim, ova „Čermenica” nauci nije poznata. Najzagonetnije je što Plamenac, koji je rođen i živio u Boljevićima u neposrednoj blizini Mijela, opisuje raskopavanje njenih ruševina i to po zapovijesti samog knjaza Danila (“Memoari”, 636-637). Štaviše, u tom poduhvatu je učestvovao lično vojvoda Ilija Plamenac, koji je Radu Plamencu o tome najvjerovatnije pripovijedao iz prve ruke.

Ivan nije bio prvi

Dakle, nema više tragova pomoću kojih bi mogli stvoriti bolju sliku o naseljenosti brdskog zaleđa na trasi starog puta u vojislavljevićkom dobu. Ali, situacija je mnogo jasnija kada je riječ o crnojevićkom vremenu, zbog čega ćemo i nastaviti tim tragom. Vidjećemo ubrzo da je dilema o značaju ovih krajeva na zapadu Zetske ravnice vezana i za događaje iz 1452. godine, kada se “lomila” sudbina Stefanice Crnojevića. Nešto je od toga naslutio i Andrija Jovićević. Naime, dok opisuje (1911) zapustjela sela na trasi starog puta prema Sokolskim kršima i Soko-gradu, kaže da njihova brojnost “potvrđuje da je ova strana bila gusto naseljena jer Ivan ne bi tražio zaklona u pustom mjestu”. Pri čemu se ne radi o Ivanbegu, jer su Crnojevići na toj strani mnogo ranije “tražili zaklona”. Naime, ova utvrda se pominje prvi put 1444. u povelji napuljsko-aragonskog kralja Alfonsa hercegu Stefanu Vukčiću Kosači (“Utvrđenja i gradovi u Crnoj Gori”, 1975, 137). Što pada u vrijeme Stefanice Crnojevića, kao i njegove braće Đuraša i Kojčina.

Staro guvno u Donjim Pelešima

Rezon

Kosača je iste 1444. godine ustupio grad despotu Đurađu Brankoviću. Istoričar Mihailo Dinić u vezi toga komentariše da despot Đurđe nije do kraja mogao održati Sokol. “Kada se Stefanica odmetnuo od Srbije, Soko je ostao njemu” (“Zemlje hercega Svetoga Save”, Glas SAN 182, Beograd, 1940. 151-257). Proizilazi da je Sokol pripao Stefanici tek 1451-1452. godine, što zamagljuje suštinu. Jer, taj grad je morao biti pod crnojevićkom kontrolom i prije toga. Nalazio se u zaleđu Gornje Zete, koje despotova vojska nije kontrolisala. O realnim prilikama najbolje govore Stefaničine vojne mogućnosti. Početkom 1452. je vrlo brzo ugušio snažnu seljačku bunu u Grblju, a onda je u kratkom roku čak tri puta porazio velike despotove vojske. Dakle, imamo jake razloge za tvrdnju da je Soko-grad bio pod Crnojevićima i između 1444. i 1452.

Ali, prava poenta je u naseljenosti okolnog područja. Ili, da upotrijebimo Jovićevićev rezon - ne bi Stefanica tražio zaklona u pustom mjestu. Uz ovo ide i pretpostavka da je Sokol stariji od 1444. godine, kao što su vjerovatno starija i naselja nad kojima se uzdizao.

(Četrnaesti nastavak u narednom neđeljnom broju)

Galerija

( Slobodan Čukić )