Temelj crnogorske identitetske naracije

Izbor iz poezije nekog pjesnika čitaocu treba da ponudi najbolja pjesnička ostvarenja, koja će zahvaljujući svom estetskom kvalitetu biti memorisana kao antologijski tekstovi i postati elementi tradicije, što će im obezbijediti povlašćeno mjesto u sistemu nacionalne kulture. Antologija je po definiciji zasnovana na ilustrativnoj citatnosti jer se selektovani tekstovi tretiraju kao egzemplarni, odnosno kao tekstovi uzori, što doprinosi afirmaciji autorske poetike, žanrovskog koda ili pak stilske formacije i snaženju njihove pozicije u književnom kanonu. Dakle, antologija funkcioniše kao svojevrstan program za memorisanje najboljih tekstova, pa stoga igra veoma značajnu ulogu u konstituisanju kanona nacionalne književnosti.

Budući da je antologija značajna za istoriju književnosti jer upućuje na kanonske tekstove, ona ima naglašenu mnemoničku funkciju, presudnu u oblikovanju književne dijahronije, pri čemu se tekstovi selektuju prvenstveno po estetskom kriterijumu, ali i po značaju koji mogu imati na planu socijalne semiotike, posebno ako su nosioci identitetskih jedinica značenja, pošto su to ključni kriterijumi za dobijanje kanonskog statusa u nacionalnoj književnosti. Posebnu važnost antologija dobija u periodima formiranja, stabilizovanja ili redefinisanja nacionalnih književnosti, a upravo takvi procesi odvijaju se u južnoslovenskom semiotičkom prostoru, gdje je došlo do dezintegracije jugoslovenskog književnog kanona, što podrazumijeva prevrednovanje svih književnih pojava, koje će zauzeti novo i drugačije mjesto u posebnim nacionalnim kanonima, odnosno u lancu tekstova i znakova presudnom za formiranje nacionalnog semiotičkog prostora.

Za institucionalizaciju crnogorske književnosti i redefinisanje njenog kanona od presudnog je značaja izbor iz poezije najistaknutijeg crnogorskog pjesnika druge polovine 20. vijeka - Jevrema Brkovića, čiji su stihovi nosioci velike količine identitetskih sema, koji su izuzetno funkcionalni u izgradnji crnogorske identitetske naracije, pa samim tim postaju bitni na planu socijalne semiotike, što je u institucionalnom, estetskom i evolutivnom smislu značajno za nacionalni sistem književnosti.

U ovom izboru našle su se pjesme koje su dostigle najviši estetski kvalitet, grupisane po srodnosti motiva i hronologiji, da bi čitalac stekao utisak o razvojnoj liniji i sazrijevanju pjesnikovog talenta, uočio faze njegove pjesničke evolucije te prepoznao dominantne lirske postupke i strategije. Brkovićevo višedecenijsko stvaranje dalo je u rezultatu izuzetno dinamičan pjesnički diskurs, u kome variraju oblik i dužina stiha, metra i ostalih ritmičko-metričkih jedinica, krećući se od tradicionalnih do modernističkih modela, pri čemu se zahvata raznolik spektar tema, ali se zadržava gotovo konstantno motivsko jezgro, zasnovano na identitetskom supstratu koji je neraskidivo povezan sa izuzetno složenim jezikom prostora i stabilnom strukturom lirskog subjekta.

Identitetske funkcija Brkovićeve poezije

Pjesnici koji su važni na planu socijalne semiotike, posebno samoidentifikacijskih procesa, odnosno uspostavljanja identitetskih modela, nameću se nacionalnom književnom kanonu i semiotičkom prostoru kao centri oko čijih tekstova se formiraju čvrste identitetske strukture. Stvaralaštvo Jevrema Brkovića funkcioniše kao temelj crnogorske identitetske naracije, sa dukljanskim modelom kao podlogom, koji sve više potiskuje identitetski model sa srpstvom u osnovi crnogorskog nacionalnog bića. Slojeve pamćenja koji su izbrisani pod uticajem kulta Nemanjića i Dušanovog carstva, kao i kasnije kosovske mitologije, Brković reaktivira i unosi u kolektivno sjećanje svoje nacije.

Pošto je unutrašnja organizacija književnosti izomorfna sa kulturom (Lotman 2004), jer ponavlja opšta načela njenog ustrojstva, u poeziji Jevrema Brkovića aktivirane su ključne semiotičke jedinice plemenske kulture, tako da na artikulaciju njegovog pjesničkog iskaza presudno utiče epski model kulture, odnosno polemički dijalog s njegovim ograničenjima, pri čemu nastaje lirski subjekat koji preispituje rigidnu plemensku normu pružajući joj otpor, čija će snaga razoriti epsku aksiologiju i plemenski model svijeta i mišljenja. Pri tom se kao ključni elementi pjesničke strukture modeluju upravo oni fenomeni koji čine samo jezgro epskog modela crnogorske kulture, čija je kulturogenost nesporna i veoma visoka jer se iz njih izvodi najveći broj zabrana i ograničenja, kojima se reguliše ponašanje pojedinca: kula, pleme, ognjište, loza, krv, kamen, riječ, bratstvo, obraz, čojstvo i junaštvo, oružje, čast, sloboda i sl. Navedene semantičke strukture su veoma složene jer u crnogorskoj kulturi dolazi do njihove dopunske semiotizacije, pa se one po svojim funkcijama približavaju simbolima. Naime, one djeluju kao kohezioni činioci kulture i osobeni mnemonički mehanizmi identitetskih modela, koji stvaraju semantičku zalihu presudnu za očuvanje identiteta određene sociokulturne zajednice, pa postaju izuzetno značajni nosioci kolektivne memorije a njihova značenja pokreću samoidentifikacijske procese.

Upravo zbog tako značajne sociokulturne funkcije pjesnik ih podvrgava iluminativnom tipu citatnosti (Oraić Tolić1990), odnosno polemičkom dijalogu, čija pojačana emocionalnost svjedoči o pjesnikovoj pobuni protiv surove Tradicije, u čemu se nazire pokušaj oslobađanja bića od epskog ropstva, koje se najduže zadržalo upravo u crnogorskoj “brđanskoj” kulturi.

Književni tekst je uvijek proizvod određene kulturne prakse i ideologije, odnosno ključnih mitologema i ideologema artikulisanih u nekom semiotičkom prostoru, a u Brkovićevim pjesničkim tekstovima, zbog njihove orijentacije na prošlost i naglašene semiotizacije dukljanskog “početka”, crnogorska tradicija modeluje se na estetski veoma upečatljiv način:

Za mnoge mitove i tekstove ranog srednjovekovlja biće karakteristična povećana uloga početka kao osnovne granice. To će odgovarati suprotnosti između postojećeg kao stvorenog i nepostojećeg kao nestvorenog. Akt stvaranja - sazdavanja - jeste akt početka. Zato postoji ono što ima početak. U vezi s tim će se u srednjovekovnim hronikama potvrđivanje kulturnog, istorijskog i državnog postojanja vlastite zemlje često uobličavati kao pripovedanje o njenom “početku’” (Lotman 1976: 282).

(Nastavak u narednom broju)

( Tatjana Đurišić Bečanović )