Kraj finansijske podrške Grčkoj, vrijeme štednje nije prošlo

Grčka je 20. avgusta 2018. godine izašla iz trećeg po redu programa finansijske podrške. Ovim je ujedno okončan i dio programa koji se odnosi na ekonomsko restrukturiranje zemlje kojim je Grčka bila uslovljena u cilju dobijanja novčane pomoći. Nakon dva prethodna programa podrške, iz 2010. i 2012. godine, Grčka je svoj treći finansijski aranžman, potpisala u avgustu 2015. godine sa Evropskom komisijom (koja je formalno predstavljala finansijske institucije EU).

Dogovor je stigao nakon par neizvjesnih mjeseci u prvoj polovini 2015. godine. Naime, u januaru 2015. na vanrednim parlamentarnim izborima tradicionalne partije, Nova demokratija i PASOK, koje su dominirale političkom scenom od nastanka moderne grčke države – doživjele su ubjedljiv poraz od Sirize – koalicije radikalne ljevice, čija je izborna platforma bila zasnovana na protivljenju dotadašnjim mjerama štednje u okviru prva dva programa finansijske pomoći. Aleksis Cipras, lider Sirize, je postao novi grčki premijer.

Uslijedili su mjeseci teških pregovora o budućnosti finansijskog aranžmana između Grčke i njenih kreditora. Istovremeno, neizvjesnost o ostanku Grčke u Eurozoni je rasla, pa su građani i kompanije, uplašeni za svoju budućnost u sve većem obimu povlačili depozite iz bankarskog sistema. Samo u periodu od par mjeseci, izvučeno je više od 40 milijardi eura depozita, do trenutka kada su 29. juna banke privremeno zatvorene. Podizanje novca sa bankomata ograničeno je na 60 eura dnevno, a ujedno su uvedene kontrole novčanih transfera sa inostranstvom. Ovim je normalna ekonomska aktivnost postala u potpunosti paralisana. Grčka nije izvršila uplatu od 1,5 milijardi eura Međunarodnom monetarnom fondu (MMF-u) predviđenu za 30. jun, čime je situacija dodatno zakomplikovana.

Međutim, 13. jula, nakon maratonskih pregovora, lideri zemalja Eurozone (u čijoj je i nadležnosti Evropski mehanizam za stabilnost – novčani fond za finansijsku podršku zemljama unije u krizi) postigli su dogovor sa Grčkom o dodatnim reformama za sprovođenje - potrebnim za novi finansijski aranžman koji bi omogućio zemlji da servisira nagomilane novčane obaveze i ostane u Eurozoni. Cipras, suočen sa ozbiljnošću situacije je popustio. Međutim dogovor Grčke i kreditora nije prošao bez sukoba u vladi. Među najvećim protivnicima novog dogovora bio je tadašnji ministar finansija Janis Varufakis, koji je zbog toga i napustio funkciju. Novi program finansijske podrške Grčkoj ustanovljen je 19. avgusta 2015. godine u trajanju od tri godine.

Program je obuhvatao četiri komponente: 1) obnavljanje fiskalne održivosti; 2) očuvanje finansijske stabilnosti; 3) podsticanje rasta, konkurentnosti i investicija; i 4) izgradnju moderne državne uprave. Grčkoj je stavljeno na raspolaganje 86 milijardi eura kredita u cilju servisiranja spoljašnjeg javnog duga, budžetskog deficita, neizmirenih domaćih obaveza i moguću dodatnu dokapitalizacija banaka. Na kraju, Grčkoj je u okviru ovog programa uplaćeno samo 61 milijardu eura, jer za 25 milijardi eura, predviđenih za dodatnu dokapitalizaciju banaka, nije bilo potrebe.

Vrijeme će pokazati da li je program bio uspješan ili ne. Svakako, u trenutku potpisivanja, finansijska pomoć Grčkoj je bila neophodna. Nesumnjivo je postignut napredak u brojnim oblastima: 1) eliminisani su fiskalni disbalansi i vraćena fiskalna ravnoteža, u najvećoj mjeri kroz dodatno “stezanje kaiša” i reforme sistema PDV-a i penzionog sistema; 2) finansijski sistem je stabilizovan, a privatni depoziti su počeli da se vraćaju u banke, mada kontrola kapitala uvedena u junu 2015. godine još uvijek nije u potpunosti eliminisana; 3) izvršeno je nekoliko važnih privatizacija, uz liberalizaciju odredjenih segmenata tržišta; 4) postignut je određeni napredak u reformi javne uprave. Međutim sve ove promjene sprovedene su na teret blagostanja grčkih građana. Drugim riječima – Grci su morali da prilagode svoj životni standard novoj realnosti – uzrokovanoj mjerama štednje zarad vraćanja nagomilanih dugova. Ekonomska aktivnost (mjerena bruto domaćim proizvodom) danas je na nivou koji je za četvrtinu ispod nivoa od prije početka krize u 2009 godini. Nezaposlenost je i dalje iznad 20 procenata, a većina ljudi je obeshrabrena nakon niza godina pod drastičnim mjerama štednje.

Dodatno, vrijeme štednje nije prošlo. Grčka je i dalje u obavezi da nastavi sa započetim reformama u okviru programa, čije će izvršenje evropske institucije, u ime evropskih kreditora koji su vlasnici sada oko 70 procenata grčkog javnog duga, nastaviti da kvartalno prate. U periodu do 2022. godine, zemlja će biti pod takozvanim “pojačanim nadzorom” od strane kreditora. U ovom periodu, Grčka se obavezala da ima godišnji primarni budžetski suficit (prije plaćanja kamata na kredite) u iznosu od 3.5 procenta BDP-a, ili nešto oko 6 milijardi eura, a onda u iznosu od 2,2 procenta sve do 2060. godine! Mnoge analize, uključujući i onu MMF-a, sumnjaju u održivost grčkog javnog duga, koji danas iznosi 180 procenata BDP-a, ili oko 330 milijardi eura. Srednjoročno, grčki javni dug je vjerovatno održiv, jer je profil otplate duga u narednoj deceniji relativno umjeren nakon što su evropski kreditori odložili jedan dio duga za kasniji period. Međutim, na dugi rok, ovoliki dug je teško održiv bez njegovog djelimičnog otpisa. Ovo mišljenje ima MMF koji smatra da su dugoročne pretpostavke evropskih institucija o kontinuiranom grčkom budžetskom suficitu “veoma ambiciozne”. MMF se još od objavljivanja svog izvještaja o održivosti javnog duga Grčke iz jula 2015. godine snažno zalagao za otpis duga, što međutim dovodi evropske institucije u nezavidan položaj, posebno u svjetlu problema “moralnog hazarda”.

Uz dinamičan rast ekonomske aktivnosti (BDP-a) u narednom periodu ostvarivanje viškova u budžetu bilo bi olakšano. Međutim, u situaciji stalne fiskalne konsolidacije – kontinuirani ekonomski rast nije lako ostvariv. Oporavak investicija je zato ključan za oporavak ekonomske aktivnosti u narednom periodu. U toku prethodnih deset godina krize u Grčkoj - investicije su drastično pale: u 2008. godini iznosile su preko 50 milijardi eura, a u prethodnoj godini, manje od 20 milijardi eura, što je na nivou koji ne pokriva ni godišnje prirodno umanjenje postojećih kapitalnih sredstava. Međutim, domaći izvori finansiranja su nedovoljni a fiskalni prostor vlade ograničen obavezama prema evropskim kreditorima. Povoljni scenario, koji podrazumijeva novi investicioni ciklus i kontinuirano dobar učinak sektora turizma, će zato poprilično zavisiti od povjerenja stranih investitora u grčku ekonomiju, koji će istovremeno osluškivati posvećenost grčkih vlasti započetom putu reformi.

Autor je magistrirao ekonomiju na Univerzitetu Oxford i radi kao ekonomista u Evropskoj banci za obnovu i razvoj

Ovdje izraženi stavovi su stavovi autora, a ne nužno i EBRD-a

( Mr Jakov Milatović )