Škotlanđanin koji je stvorio legendarni britanski humor: Mackendrick

Sa odlaskom Alfreda Hitchcocka u Ameriku krajem tridesetih, centar kreativnosti u britanskoj kinematografiji - koja, sem u slučaju Majstora saspensa, i nije umjela da pomiri umjetničku i finansijsku stranu filma, optirajući za zamorni realizam kao ultimativnu potvrdu kvaliteta - premjestio se u Ealing studio pod rukovodstvom Michaela Balcona. Iako su u Ealingu radili razne žanrove, ono po čemu će on ostati upamćen je niz pronicljivih i inteligentnih komedija koje su tamo snimljene krajem četrdesetih i početkom pedesetih.

Ključni akter te kreativne ekspanzije je škotski režiser Alexander Mackendrick: njegove četiri Ealing komedije ne samo da su presudno ušle u proces definisanja onoga što će uskoro postati prepoznatljivi britanski humor (sa svim njegovim ‘regionalnim’ nijansiranjem), već su prezentovale i snažnu, osobenu autorsku ličnost za koju je komedija bila povlašteno mjesto artikulisanja jednog kompleksnog pogleda na svijet.

Obično postupak glorifikacije zavičaja - u širokom rasponu od Fordove bukoličke inscenacije Irske u The Quiet Man (1952) do Fellinijevog zbrkanog a benevolentnog napada u Amarcord (1973) - podrazumijeva veći ili manji stepen 'zanemarivanja' realističkih okvira. Izvanredni poduhvat Mackendricka u Whisky Galore! (Viskija napretek!, 1949) sastoji se u činjenici da je režiser isti efekt uspio da ostvari u gotovo dokumentarističkom modusu: njegova Škotska jeste sentimentalizovana, njegovi likovi su tretirani sa neskrivenom naklonošću, ali to ne znači da film tone u patetiku, ili da se smjera brzopletoj - uz sve prikazane mane - idealizaciji. Razlog za režiserov uspjeh leži, dakako, u profilisanju humora čiji je opseg polivalentan: Whisky Galore! je istovremeno i duhovita studija o škotskoj sklonosti ka piću (svako pretjerivanje u filmu, svaka alkoholičarska emfaza i ekstaza je poentirajuća, jer izbjegava prečice koje bi vodile u grotesku), ali i prikrivena polemika o kolonijalizmu i engleskoj represiji.

Otud je ključni lik u filmu engleski kapetan Paul Waggett (Basil Radford) koji ima dvojaku funkciju: i onoga koji hoće da racionalno zadrži red nakon što škotski ostrvljani sa jedne olupine pokupe sanduke sa viskijem i onoga koji želi da silom suspenduje lokalnom stanovništvu 'pravo' na njihove hedonističke rituale. Mackendricku ne promiče niti jedna implikacije 'komične' situacije u kojoj Englez uskraćuje Škotima konzumiranje njihovog nacionalnog simbola: nikad nacionalizam - mada će, avaj, na kraju ponovo zavladati nestašica viskija, a to za ponosne Gorštake ne može nikako biti hepi end - kao u Whisky Galore! nije bio tako šarmantan.

Ako je nekome u relaksiranom modusu Whisky Galore! moglo i da promakne da Mackendrickova varijanta humora posjeduje rasprostranjene i višeznačne tonove, onda je The Man in the White Suit (Čovjek u bijelom odijelu, 1951) očitije ukazao na režiserove složene strategije: komedijski zaplet postepeno je uveden u kafkijanske vode. Ovu narativnu trajektoriju upotpunjuje i prati stilska akcentuacija: film počinje kao bezazlena storija o uvrnutom naučniku Sidneyu Strattonu (Alec Guinness) koji pronalazi tkaninu koja se ne može uništiti, da bi se onda neumitno transformisao - zbog ekspresionistički ocrtane atmosfere - u ostvarenje u kojem dominiraju osjećaji paranoje, prevare, opšte podložnosti korupciji.

Mackendrick film koristi da bi prezentovao bitne odlike kapitalističke mašine(rije): budući da je Sidney pronašao maltene perpetuum mobile, neće proći dugo a industrijalci će uvidjeti - nakon automatskog pokušaja da na svemu dobro zarade - kakvu to opasnost predstavljava za sam Sistem. Ono zbog čega je The Man in the White Suit film razornog pesimizma ogleda se u tome što se potjeri za čovjekom koji je i vizuelno obilježen svojim blještavim bijelim odijelom u okružujućem mraku uskoro pridružuju i radnici koji su takođe ugroženi izumom: i buržoazija i proleterijat su podjednako involvirani, nezamjenljivi i sastavni djelovi u nezaustavljivoj kapitalističkoj strukturaciji društva.

S obzirom na režiserovu biografiju, teško je u The ‘Maggie’ (1954) ne vidjeti Mackendrickovu dobronamjernu ’nacionalističku’ šalu, njegovo duhovito poigravanje sa (negativnim) stereotipima: biznismen Amerikanac (Paul Douglas) nikako ne može da izađe na kraj sa posadom malog škotskog broda. Zapravo, The ’Maggie’ bi morao da funkcioniše prevashodno kao pokazatelj autorove pune poetičke i tematske samosvijesti budući da film spaja dominantne oznake iz prethodnih ostvarenja: komedija sa jakim škotskim koloritom, sa osjećajem za bogato oslikavanje mentaliteta i običaja, prožima se sa sve većim režiserovim interesovanjem za dječju psihologiju, za taj alternativan pogled koji je sve samo ne bajkovit ili plakatno ’infantilan’.

U sukobu nemoćne starice, gangsterske petorke i snaga reda, ko će biti pobjednik, ko će uzeti pare od pljačke? The Ladykillers (Ženskaroši, 1955) je najpoznatiji i najprijemčljiviji Mackendrickov film upravo zato što je cinička dimenzija dovedena do maksimuma (čime je postala i čitljivija nego u ostalim autorovim ostvarenjima), zato što je 'pouka' sadržana u sve ekscesivnijim epizodama koje nezadrživo idu u pravcu potpune 'otkačenosti', naročito kada gangsteri budu primorani da ubiju staru gospođu. Nadmoćna, hladna režiserova ironija u The Ladykillers posvemašnjoj fabularnoj farsi daje apstraktno precizan dizajn u kojem svako dalje dešavanje unosi prožimajući i sve jači kvalitet apsurda. U tom pogledu, dalje razvijanje ovakve poetike u britanskom humoru, ukljućujući tu i Pythonovce, mora se gledati u terminima kreativnog opadanja, pa i degradacije.

Fundamentalna oznaka Mackendrickovog mise-en-scènea sastoji u načinu na koji je prezentovan, destilovan, produbljen a onda i dislociran humor i njegov referencijalni domet. Ne radi se o tome da Mackendrick zamišlja svoje Ealing filmove kao svojevrsne alegorije, već o ‘zaobilaznom’ putu gdje se na traženu temu može baciti svježe svijetlo. Zbog toga režiserova komedija uvijek konotira mnogo više nego što se, na prvi pogled, može doimati: humor je bazično efikasan u smislu da proizvodi automatski smijeh, ali njegova semantička funkcija ima odloženo djelovanje.

Otud lakoća i preciznost Mackendrickovih poenti: Whisky Galore! ulazi u područje političke kritike ne birajući pretjerano mnogo političke topose, The Man in the White Suit čini da komedija gotovo prirodno - sa markiranjem paradoksa i gvozdenih regula koji uređuju ekonomsku proizvodnju - pređe u depresivni rezime, dok se u The Ladykillers sa samozadovoljnom zajedljivošću ocrtava smiješna i žalosna nekompetentnost engleskih institucija, bilo kriminalaca za koje je nekad zločin mogao biti ‘fina umjetnost’, bilo policajaca sa njihovim krutim rezonovanjem.

( Aleksandar Bečanović )