Američki Nevil Čemberlen

Kada se zemlje unervoze zbog svoje bezbjednosti, one često insistiraju na neophodnosti da se smanji zavisnost od inostrane proizvodnje, skrate lanci nabavke i proizvodi više svoje robe unutar zemlje. Ali, da li protekcionizam zaista povećava bezbjednost? Sada, kada se svijet nalazi na pragu opšteg trgovinskog rata, moramo proanalizirati argumente u korist protekcionizma i onda se sjetiti najvećeg trgovinskog rata iz XX vijeka. U debatama povodom trgovine obično postoji povelika doza dvoličnosti. Carinske tarife na uvoz i druge slične mjere često su predstavljene kao komforni spoljnopolitički instrumenti koji služe opštem dobru. Ali ako pogledamo šta stoji iza te retorike, postaje očigledno da u realnosti takve mjere donose korist samo određenim grupama birača i nijesu ništa drugo do nepravedna forma oporezivanja.

Predsjednik SAD Donald Tramp dokazuje da je trgovinski rat samo sredstvo za dostizanje cilja. Po njegovom mišljenju, tarife su razuman odgovor na nepravednu monetarnu politiku drugih zemalja i na prijetnje nacionalnoj bezbjednosti. Ali ovdje, razumije se, postoji i unutrašnjopolitička računica: tarife će pomoći konkretnim proizvođačima i biračima zato što će proizvodi njihovih konkurenata biti poskupjeti. Problem je u tome što će tarife neizbježno, zbog većih cijena, prinuditi potrošače u zemlji da plaćaju te subvencije.

Nema ničeg novog u Trampovim tvrdnjama da su “trgovinski ratovi dobri i da je u njima lako pobjeđivati”. To znači da možemo provjeriti njegove izjave na istorijskim primjerima. Kao britanski ministar finansija, Nevil Čemberlen je 1932. promijenio stogodišnju poziciju svoje zemlje kao glavnog zaštitnika slobodne trgovine. Zabrinut zbog stalnog trgovinskig deficita Velike Britanije, on je objavio uvođenje novog “sistema protekcionizma”. Čemberlen je računao da će ga iskoristiti “u pregovorima s stranim zemljama koje do sada nijesu pridavale mnogo pažnje našim predlozima”.

Čemberlen je zaključio da će biti potpuno “racionalno naoružati se instrumentom koji će biti isto toliko efikasan kao i instrumenti koji mogu biti diskriminatorski upotrijebljeni protiv nas na inostranim tržištima”. Ta trgovinska politika oslabila je Britaniju i učvrstila Njemačku. A doslovce kroz šest godina njegova politika pacifikacije nacističkog režima u Njemačkoj kulminirala je Minhenskim sporazumom iz 1938, kojeg je, šest mjeseci kasnije, Hitler raskinuo uništivši ostatke Čehoslovačke i stavljajući tu zemlju pod kontrolu Trećeg rajha.

U međuratnim godinama carovao je strah od oživljavanja njemačkog nacionalizma. S tačke gledišta zapadnih sila, za obuzdavanje Njemačke bio je potreban ili sistem saveza ili nešto ambiciozniji pakt o kolektivnoj bezbjednosti. Francuska je davala prednost prvoj varijanti i insistirala na sistemu u kojem bi njen savez sa Poljskom plus “Mala Antanta” Čehoslovačke, Rumunije i Jugoslavije mogli zadržati mađarski i njemački ekspanzionizam. Velika Britanija je bila za drugu varijantu i najefikasniji instrument za zaštitu teritorijalnog integriteta vidjela je u Ligi naroda.

Oba pristupa pojavila su se u vrijeme Velike depresije i to je, u prvom redu, bilo izazvano protekcionističkom politikom Francuske i Britanije. Obje zemlje su se naglo prebacile na politiku visokih carinskih tarifa i uvoznih kvota, u kojoj su prednost davale proizvodima sa njihovih prekomorskih imperijanih posjeda. U rezultatu - industrijski proizvođači Čehoslovačke i poljoprivredni izvoznici Rumunije i Jugoslavije nijesu više mogli da prodaju svoje proizvode u zemljama Zapadne Evrope. Umjesto toga, počela je da raste njihova zavisnost - ekonomska, a takođe i politička - od nacističke Njemačke. Na isti način je Poljska, koja je 1920-ih i početkom 1930-ih vodela carinski rat sa Njemačkom, potpisala sporazum o nenapadanju sa nacističkim režimom 1934. godine.

Istovremeno, Liga naroda i druge multilateralne organizacije pokušavale su da održavaju razne konferencije i samite s ciljem da se zaustavi kretanje ka protekcionizmu. Ali, sva se ta govorancija pokazala beskorisnom.

U vrijeme Velike depresije optužbe o monetarnim manipulacijama igrale su ulogu primarnog uzroka protekcionističkih mjera. Slične izjave danas se mogu čuti i od Trampa, kada kritikuje Federalne rezerve SAD za pooštravanje monetarne politike ili kada izjavljuje (lažno) da Kina vještački devalvira juan.

Lekcija Velike depresije je jasna: trgovinski ratovi, izazvani da bi ojačali nacionalnu bezbjednost, u realnosti tu bezbjednost podrivaju. To se posebno tiče odbrambenih saveza, zato što uvođenje trgovinskih barijera prisiljava saveznike da razvijaju tješnju povezanost sa tom istom revizionističkom silom koju je trebalo obuzdati.

Upravo se taj scenario sada odigrava. Trampova protekcionistička retorika bila je odgovor na nagli uspon Kine. Ali počevši carinski rat, koji se dotakao i EU i Kanade, Tramp je Kinu učinio naizgled privlačnijim partnerom od SAD. Da, Tramp i predsjednik Evropske komisije Žan Klod Junker postigli su sada preliminarni sporazum o smirivanju carinskog sukoba između SAD i EU. Ali Tramp je već uzburkao transatlantski savez. Kao i zemlje ujedinjenje s Njemačkom 1930-ih, Evropa i Kanada mogu posmisliti da nemaju drugog izbora osim da se okrenu otvorenijem (ili, u krajnjem, stabilnijem) partneru.

Trampova junska posjeta Evropi bila je krupan korak na putu rušenja saveza koji su bili podrška globalnoj stabilnosti nakon okončanja II svjetskog rata. A njegovo samoponiženje na zajedničkoj pres-konferenciji sa predsjednikom Rusije Vladimirom Putinom prilično je podsjećalo na politiku popuštanja u stilu Čemberlena. Ako Tramp zaista hoće da Kina bude atraktivna za svijet, onda jednostavno mora nastaviti svoj rat sa slobodnom trgovinom i multilateralnim institucijama izgrađenim na ruševinama 1945. godine.

Autor je profesor istorije i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston Copyright: Project Syndicate, 2018.

( Harold James )