Izmišljanje raške prijestonice u sklaviniji Duklji

U prvom dijelu ovog serijala govorili smo o društveno-političkom ambijentu u kome je istoričar arhitekture Vojislav Korać 1972. godine započeo istraživanje Gradine u Martinićima.

Nagoviještena je i motivacija koja je stajala u pozadini cijelog poduhvata.

U drugom nastavku akcenat je stavljen na Koraćevo tumačenje fragmenta sa natpisom “ETR” koji je pronađen među ostacima gradinske crkve.

Taj krnji natpis Korać je protumačio kao dio imena P(ETR)US, odnosno Petar, pa je to doveo u vezu sa olovnim pečatom dukljanskog arhonta Petra, za koga je pretpostavio da je bio ktitor gradinske crkve, da bi na koncu pretpostavio da je riječ o raškom knezu Petru Gojnikoviću (892-917).

Tvrdnjom da je taj vladar izgradio grad i crkvu u Martinićima negdje oko 900. godine, Petar Gojniković je prvi put uveden na istorijsku pozornicu slovenske oblasti (sklavinije) Duklje, a dio Duklje (cijela lijeva obala Zete) unijeta u krug oblasti koje su bile pod kontrolom raške vlastele.

Presedan

Priroda cijele ove stvari neminovno je stavila Koraća u prvi plan.

Ali, ni u jednom momentu se nije radilo o personi, kako je to neko možda pomislio, već o predmetu.

Nije nas dakle zanimala njegova ličnost, već isključivo način na koji je interpretirao jedno od ključnih otkrića sa Gradine, a zbog ozbiljnih posljedica koje iz toga proističu.

Suština je, dakle, u onome što je Korać protumačio na osnovu fragmenta “ETR”, jer nešto slično se do tada nije moglo sresti ni u istoriografskoj ni arheološkoj literaturi.

Greška i izvinjenje

Rekli smo da se o fragmentu “ETR” dugo ništa nije znalo u javnosti.

Branislav Borozan o njemu ne navodi ni slova u studiji “Martinićka gradina - Civita dioclitiana” posvećenoj analizi kamene plastike iz gradinske crkve (Zbornik radova “Srednjovjekovna istorija Crne Gore”, 1999, str. 79-108).

Za njega se saznalo tek 2001. kada je Korać objavio monografiju o Gradini (“Martinići - ostaci srednjovjekovnog grada”, Beograd).

U drugom dijelu ovog serijala naveo sam da je Korać, tajno, ne obavještavajući nikoga, odnio fragment “ETR” za Beograd.

Ubrzo sam obaviješten da taj fragment nije iznošen iz Crne Gore.

Pogriješio sam dakle u tom dijelu i to zbog neobičnog spleta okolnosti i zbog toga se izvinjavam cijenjenim čitaocima.

Šta je ključno?

Ali moja tvrdnja nije ciljala na “krađu” kako bi to neko zlonamjerno mogao ili želio da shvati, već isključivo na “diskreciono pravo” raspolaganja otkrivenim materijalom.

Jer, nesporno je da je dio pokretnog materijala sa Gradine radi konzervacije i restauracije nošen za Beograd i o tome jasno govori Radoslav Rotković 1999. godine (“Kada se sabere i vrati iz Beograda sav materijal otkriven na Martinićkoj gradini...”)

Međutim, izgleda da o tome nema nikakve dokumentacije.

Pogriješio sam dakle u vezi “tajnog iznošenja” fragmenta “ETR”.

Ali, to nije tema ovog serijala.

Ključna je Koraćeva interpretacija krnjeg natpisa “ETR” na stranama 182. i 185. njegove monografije iz 2001. godine.

Jer, epigrafska svjedočanstva ovog tipa su velika rijetkost, zbog čega fragment “ETR” višestruko dobija na značaju.

Istorijska pozadina

Sada moramo vidjeti odakle potiče pretpostavka o Petru Gojnikoviću? Jer, jasno je da je Korać morao imati neku osnovu da bi ovog vladara uveo na istorijsku scenu najranije Duklje?

Da bi razumjeli pozadinu ove ideje moramo se osvrnuti na Porfirogenitove podatke iz 949. godine (Spis o narodima) koji govore o vladarima Raške u devetom vijeku - dakle, oko 300 godina prije pojave Stefana Nemanje (Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, II, Beograd, 1959, 51-52).

Duklja po Porfirogenitu - crvena tačka označava položaj Gradine

U Raškoj su negdje od 850-851. vladali Mutimir, Strojimir i Gojnik, sinovi kneza Vlastimira.

Isprva su dijelili vladavinu, a potom je Mutimir uklonio braću i prigrabio svu vlast. Ovaj knez je na tronu ostao do 891, kada ga je naslijedio sin Pribislav, kome je već naredne 892. vlast preoteo brat od strica Petar, Gojnikov sin - koji je vladao sve do 917. godine kada su ga Bugari svrgli sa trona.

Petar je ključna ličnost za našu priču.

Teza o raškoj dominaciji

Ključno mjesto u tumačenju Petrovog statusa je tvrdnja da su mu “direktno bili potčinjeni vladari ostalih srpskih oblasti”. Pritom se, uz oslonac na Porfirogenita, pod srpskim oblastima misli na Zahumlje, Neretljansku oblast, Konavle, Travuniju i dio Bosne, dok Duklje nema u tom krugu.

Porfirogenit na nekoliko mjesta daje osnovu za ovakve zaključke. Prvo kaže da su arhonti Travunije “uvijek bili pod vlašću arhonata Srbije” (Vizantijski izvori II, str. 62).

Zatim pominje da je pred kraj Petrove vladavine Paganija “bila pod vlašću arhonta Srbije”, kao i da se Petar u Paganiji radi savjetovanja susreo sa Lavom Ravduhom, vizantijskim strategom Drača (Vizantijski izvori II, 54).

Istoričari iz ovoga zaključuju da je knez Petar Gojniković u posljednjim godinama vladavine (prije 917) proširio vlast nad Neretljanskom oblašću (Paganijom).

A s obzirom da se na putu od Raške ka Paganiji nalazilo Zahumlje, proizilazi da je i ta sklavinija (ili njen dio) morala potpasti pod vlast “arhonta Srbije”.

Sporna karta Duklje

Porfirogenitove podatke treba strogo razlikovati od nadomišljanja. Vidjeli smo da ovaj grčki car-pisac ni na koji način nije povezao sklaviniju Duklju sa vladavinom ili osvajanjima raških knezova.

Ipak, Korać je Petru Gojnikoviću na volšeban način pripisao vlast nad dolinom Zete, odnosno sjeverozapadnim dijelom Duklje.

Jedna verzija osvajanja Petra Gojnikovića

Što je u vezi sa starim pokušajima da se taj dio istrgne iz sklavinije Duklje i pripoji Podgorju, tako što se sjeverna granica Duklje povlači uz samu rijeku Zetu.

Ovo je činjeno uprkos tome što Porfirogenit jasno kaže da se Duklja “na sjeveru planinskim stranama graniči sa Srbijom”, a što je u Vizantijskim izvorima II korektno prokomentarisano na način da je “severozapadna granica Duklje išla verovatno od Kotora na istok, preko vododelnice na izvoru Zete, prema izvorima Pive” (str. 34, fusnota 187).

Planinske strane i rijeka Zeta su različiti pojmovi, ali dio istoričara težio je da po svaku cijenu sjevernu granicu Duklje pomjeri južnije.

O ovome svjedoči tendenciozna karta sklavinije Duklje koja je u opticaju od 1967., a na kojoj je njen sjeverozapadni dio prikazan van njenih granica.

Ova pogrešna karta objavljena je u prvom tomu Istorije Crne Gore (1967) i na njoj je sjeverna granica Duklje ucrtana posred današnje Bjelopavlićke ravnice, uz rijeku Zetu.

Ovo je podržavao čak i Sima Ćirković koji je pisao da se sjeverna granica Duklje prema Srbiji prostirala dolinama Morače i Zete (Zbornik “Crna Gora”, Beograd, 1976).

Gruba greška

Dakle prema karti iz 1967. lijeva obala Zete na kojoj leže Martinići i Gradina nalazila se van Duklje.

U osvrtu na ovo Radoslav Rotković kaže: “U prvoj knjizi Istorije Crne Gore, grupe autora (1967) objavljena je velika mapa u boji tzv. Dukljanske države.

Ta mapa ne samo da sadrži grubu grešku, da je na njoj, u donjem desnom uglu ucrtan Drač umjesto Lješa, nego je u njoj i sjeverna granica Zete povučena desno od obale rijeke Zete, tako da je rijeka Zeta ostala izvan Zete!

Ovo, vjerovatno, zbog toga što Dukljanin smješta Onogošt u Podgorje.

Ali to jedno s drugim nema veze. Nikšićko polje je prirodno odvojeno od doline rijeke Zete, pa je nelogično vjerovati da je dolina današnjijeh Bjelopavlića podijeljena na Zetu i Podgorje.

Ovo i stoga što je Martinićka gradina satelitski grad Duklje! Kako može Duklja biti u Zeti a njen satelitski grad izvan Zete? ... Mi smatramo da je zetska kotlina spadala u Zetu a da je granica između Zete i Podgorja išla iz nikšićkog polja preko Morakova na Moraču.

Ostaci crkve na Gradini

Seljaci iz te kotline imali su svoje katune na piperskoj visoravni.

Pod granicom ne podrazumijeva se, naravno, nikakvo moderno razgraničavanje, nego podjela vlasništva nad zemljom.

Seljaci koji su bili u Zeti imali su svoje ispaše i katune, a oni iz Podgorja, ili Travunije svoje.

Nemoguće je zamisliti da su Zećani svoje planinske stanove prepuštali nekome drugo” (“Kraljevina Vojislavljevića XI-XII vijeka”, Podgorica, 1999, str. 104).

Granica posred jezera

Motiv ove kartografske konstrukcije u Istoriji Crne Gore I (1967) pojašnjen je u Školskom istorijskom atlasu iz 1974. godine (Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, šesto izdanje, Beograd, str. 11).

Tamo se na karti s naslovom “Srpske zemlje od IX do XII veka” nalazi i “Država Petra Gojnikovića” koja zahvata Rašku, istočnu polovinu Bosne, Travuniju i pola Duklje - pri čemu granica ide posred Skadarskog jezera.

Time, konačno, postaje jasno na kakvim je temeljima Korać izvodio zaključke.

Njegovo vezivanje Gradine u Martinićima za raškog kneza Petra Gojnikovića (892-917) bilo je u skladu sa kartama iz 1967. i 1974. godine - u pitanju je ista ideja izmiještanja cijele lijeve obale Zete iz izvornog dukljansko-zetskog konteksta.

Mir i kumstvo

Da bi ovo još bolje razjasnili pomenućemo još jedan istorijski događaj.

Naime, par godina nakon što je knez Petar Gojniković preuzeo vlast u Raškoj (892), Bugarska je zaratila sa Vizantijom.

Mir je zaključen 896. i potrajao je punih 17 godina. Ubrzo nakon uspostavljanja mira, knez Petar se (897. ili 898) okumio s bugarskim kanom Simeonom (Vizantijski izvori II, 53; Tibor Živković, “Crkvena organizacija u srpskim zemljama - rani srednji vek”, 2004, 140).

Istoričari su tumačili da je mir išao na ruku Petru Gojnikoviću za širenje vlasti.

Tako je bugarski istoričar Vasil N. Zlatarski pretpostavio (s osloncem na Porfirogenita) da su stabilni odnosi Bugarske i Vizantije pogodovali knezu Petru da osvoji Neretljansku oblast (Istorija na Blgarskata država prez srednite vekove, I, 2, Sofija, 1918, 394).

“Logična” osvajanja

Problem je što na tom mjestu prestaje Porfirogenit, a počinje nadomišljanje. Jer, dio istoričara zaključio je da je knez Petar zbog dugotrajnog mira imao ne samo vremena za osvajanja “ostalih srpskih oblasti”, nego i dovoljno sredstava da podiže i utvrđuje gradove.

Fragment sa gradine

To je jedini rezon na kome je Vojislav Korać ovom raškom velikašu (uz pomoć fragmenta sa natpisom “ETR”) mogao da dodijeli ulogu graditelja srednjovjekovnog naselja u dolini Zete, nedaleko od Spuža.

I to uprkos tome što prema raspoloživim istorijskim podacima, Petar Gojniković u tu oblast za svoga života nije kročio, niti je ikada vidio grad koji je navodno izgradio.

Radoslav Rotković konačno, u vezi tvrdnje o Petru Gojnikoviću kao graditelju Gradine, komentariše da je “zaista besmisleno izmišljati neku srpsku prijestonicu u Zeti, o kojoj niko u Srbiji pojma nema, liše Vojislava Koraća” (“Ilustrovana istorija crnogorskog naroda II”, Crnogorska izdanja, Podgorica, 2003, 116-117).

Na Gradini i Mutimir

Ali, arheolog Đorđe Janković te tvrdnje nije smatrao besmislenim, pa ih je preuzeo u svojoj studiji iz 2007. godine.

Štaviše, Janković je sada na Gradinu pored Petra Gojnikovića uveo i njegovog prethodnika, raškog kneza kneza Mutimira.

Evo nekoliko rečenica iz Jankovićeve knjige koje pojašnjavaju u kojem se smjeru kreće ta koncepcija retroaktivnog uvezivanja susjednih sklavinija za najraniju Rašku.

“Kako smo videli, nema arheološki prepoznatljivih posebnosti Diokleje. Cela Zeta sa Pomorjem je sastavni deo Srbije, što pokazuju natpisi u kojima se spominju Višeslav i Petar. Tek po bugarskom osvajanju Srbije, 924. može da se računa sa uspostavljanjem Diokleje.”

“Ime još jednog vladara, Petra, koji po spisu O narodima drži vlast u Srbiji od 891/892 - 917. zabeleženo je na Gradini.”

“O moći vladara možemo da sudimo po dvoru na Gradini, sagrađenom u 9. stoleću, najpre pod Mutimirom ... Tu je i pridvorska crkva sa grobnicom, verovatno ktitora (arhonta Mutimira?)”

(“Srpsko Pomorje od 7. do 10. stoleća”, Srpsko arheološko društvo, Beograd, 2007, str. 211-212).

Protivrječnost

Dakle, po Jankoviću ovi su predjeli u devetom i početkom desetog vijeka bili “sastavni deo Srbije”, a države Duklje nije ni bilo do 924. godine.

Međutim, Janković je u kontradikciji, jer pominje da su na Gradini “u crkvi pronađeni delovi natpisa u kome se spominje Petar koga Vojislav Korać povezuje sa knezom Diokleje Petrom zabeleženim na jednom pečatu” (str. 52).

Zatim kaže da su “arhonta Petra koji je po svoj prilici bio drugi ktitor crkve sv. Arhanđela Mihaila na Gradini Bugari zarobili na prevaru 917. godine” (str. 55).

Iz čega proizilazi da je Duklje moralo biti i prije 924. godine, jer u suprotnom ne bi moglo biti ni Petra arhonta Duklje ni njegovog olovnog pečata - pri čemu sasvim pouzdano nije riječ o raškom knezu Petru.

Recimo na koncu da bi krnji natpis “ETR” zbilja mogao ukazivati na dukljanskog arhonta Petra, kao ktitora gradinske crkve, iako je to prilično “tanka” mogućnost.

O tome bi konačno, nakon punih 13 godina ćutanja, trebalo da progovori i struka.

( Slobodan Čukić )