Hokus-pokusi sa raškim knezom Petrom

Arheološko istraživanje Gradine u Martinićima trebalo je da pruži važne odgovore na dileme o sklaviniji (slovenskoj oblasti) Duklji iz njenog najranijeg perioda. Ali, to se nije dogodilo, jer je istoričar arhitekture Vojislav Korać, tokom iskopavanja od 1972. do 1988. potpuno zanemario značaj koji je ovo brdsko naselje imalo na prelazu iz kasne antike u srednji vijek.

To pitanje je zaobišao svjesno. Ovaj istraživač dakle nije nastojao da rasvijetli tamni period u kome je začeta sklavinija Duklja. Štaviše, potpuno je eliminisao prelaz od kasne antike, tvrdeći da se na mjestu Gradine do oko 895-900. godine nalazila samo gola stijena - odnosno da je na tom brdskom platou sve podignuto najednom, na samom isteku devetog vijeka.

Uklapanje doline Zete u rašku istoriju>>>

Koraću je ovo bilo neophodno da bi nastanak Gradine mogao da veže isključivo za najranije raške župane i period raškog latiniteta. Konkretno za raškog kneza Petra Gojnikovića (892-917).

Dakle, umjesto rasvjetljavanja ranog prevalitansko-dukljanskog doba, na koje maglovito ukazuju Ljetopis Popa Dukljanina i Konstantin Porfirogenit, Korać je sve snage usmjerio na stvaranje slike koja dolinu Zete i Gradinu povezuje sa prednemanjićkim državno-političkim razvojem “srpskih oblasti”, sa Raškom u središtu.

Prvi kritički glasovi

Korać je o svojim dugogodišnim istraživanjima Gradine objavio tri izvještaja (1976, 1987. i 1997), kao i finalnu monografiju 2001. godine.

Prva dva izvještaja nijesu ponudila čvršće zaključke. Ni u trećem (1997) se nije naziralo ono što će Korać objaviti 2001.

Ovo dvodecenijsko okolišavanje navelo je istoričara umjetnosti Branislava Borozana da na Gradini početkom devedesetih započne višegodišnje nezavisno istraživanje, čije je rezultate podnio na naučnom skupu u Podgorici 1997. (“Martinićka gradina - Civita dioclitiana”, Zbornik radova “Srednjovjekovna istorija Crne Gore”, 1999, str. 79-108).

Ostaci polukružne kule na zapadnoj strani grada

Riječ je o dosad najiscrpnijoj analizi ostataka gradinske crkve - trobrodne bazilike, čime su u najbitnijem rasvijetljene arhitektonske i stilske osobenosti crkvenih ostataka na lokalitetu u Martinićima.

Borozan je time zapravo raskrinkao Koraćevu namjeru. To je bilo moguće jer u tim godinama više nije bilo partijske kontrole i mehanizama za suzbijanje kritičkih glasova. Tih godina ogoljena je i paravanska uloga koju je CANU godinama imala u zaobilaženju ključnih materijalnih i pisanih činjenica i “podešavanju” istorije ovih prostora.

Rotkovićevo pitanje

Na istom skupu u Istorijskom institutu u Podgorici 1997, osim Borozana, o istraživanju Gradine kritički je progovorio i dr Radoslav Rotković. Ukazao je na zloupotrebe i prećutkivanje nepoželjnih materijalnih svjedočanstava otkrivenih u Martinićima, kao i iznošenje arheološkog materijala iz Crne Gore.

Ukoliko se može govoriti o pokušaju arheološke “otmice” jednog drevnog naselja iz njegovog izvornog konteksta, onda se upravo to i dogodilo

“Kada se sabere i vrati iz Beograda sav materijal otkriven na Martinićkoj gradini, koji je proučavan prije više od četvrt vijeka, ali ti rezultati još nijesu objavljeni (zato što nekome ne odgovaraju?), bićemo sigurniji u već iznesene zaključke i bogatiji za nova saznanja”, rekao je tada Rotković (“Gdje se nalazila Porfirogenitova Lontodokla”, Zbornik radova “Srednjovjekovna istorija Crne Gore kao polje istraživanja”, Podgorica, 1999, 412).

Korać je o ovome bio brzo obaviješten pa je iste 1997. godine ekspresno objavio novi izvještaj o Gradini u kome je prešao u neuvijeno ideološko podešavanje materijalnih nalaza. Ali, ni u tom izvještaju se još nije moglo nazreti ono što će objaviti u finalnoj monografiji.

Konačno, Korać je 2001. godine objavio obimnu studiju o istraživanju Gradine, koja će ostati upamćena po konstruisanju istorijske slike Duklje na koncu devetog vijeka (V. Korać, “Martinići - ostaci srednjovjekovnog grada”, Beograd, 2001).

U toj knjizi je naizgled sve bilo utemeljeno na detaljnom tumačenju otkrivenog materijala. Ali, radilo se o otvorenom nacionalromantičarskom nasilju nad arheološkim i istorijskim činjenicama. Ukoliko se može govoriti o pokušaju arheološke “otmice” jednog drevnog naselja iz njegovog izvornog konteksta, onda se upravo to i dogodilo.

Šta je to učinio Korać?

Ovaj istraživač u pomenutom djelu arheološki materijal sa Gradine tumači tako da dolinu Zete (današnje Bjelopavliće) direktno vezuje za raške župane oko 900. godine, u vrijeme kada o tome nije moglo biti govora - skoro tri vijeka prije nego što je Stefan Nemanja (oko 1185.) poharao i osvojio Zetu.

Takva interpretacija materijalnih nalaza poslužila mu je kao paravan kojim je potpuno zanemario stariju autohtonu političku i kulturnu tradiciju Zetske i Bjelopavlićke ravnice. Time je učinjeno nešto što ne smije da bude zaboravljeno.

Na šta je ukazao Đorđe Janković

Štaviše, izgleda da je Korać načinom na koji je istraživao Gradinu nepovratno uništio dio materijalnih svjedočanstava. Na to je 2007. jasno ukazao srpski arheolog Đorđe Janković, riječima “da su na Gradini iskopavanja vršena bez arheologa i da zato nema nikakvih podataka o slojevima i fazama ovog izvanrednog arheološkog nalazišta” (“Srpsko Pomorje od 7. do 10. stoleća”, Srpsko arheološko društvo, Beograd, 2007, str. 52).

Ovdje moramo znati da arheološka istraživanja karakteriše ireverzibilnost, odnosno nemogućnost ponavljanja postupka potrage. Kada se izvedu iskopavanja, to se čini zauvijek.

Ukoliko se to čini nestručno ili se namjerno zanemari ili uništi govor činjenica zbog “važnijih” ciljeva, onda nepovratno nestaju tragovi prošlosti i stupa se u prostor arheološkog mraka.

Krišom odneseni fragment

Vidjeli smo da je Radoslav Rotković 1997. upozorio da je dio materijala sa Gradine iznesen iz Crne Gore. To je činjeno pod izgovorom konzervacije i restauracije. Pritom su činjene zloupotrebe, u čemu jedan detalj ima posebno mjesto.

Krenimo redom.

Korać je tokom istraživanja na Gradini (1972-1988) u ostacima crkve otkrio djelove oltarske pregrade sa dvojezičnim grčko-latinskim natpisom o čemu je obavijestio javnost. To epigrafsko svjedočanstvo posvjedočilo je da je crkva bila posvećena arhanđelu Mihailu.

U naučnim krugovima se skoro dvije decenije smatralo da je to sve što je na Gradini otkriveno od epigrafskih nalaza. Ali, 2001. se dogodilo nešto nečuveno. Ispostavilo se da je Korać u ostacima crkve na Gradini, tokom osamdesetih, otkrio još jedan dio oltarske pregrade, na kome se nalazio krnji latinski natpis “ETR” - o čemu nikoga nije obavijestio i koji je krišom odnio za Beograd.

Fragment kamene plastike sa Gradine

U međuvremenu je o Gradini i dvojezičnom grčko-latinskom natpisu napisano nekoliko studija - poput one Branislava Borozana iz 1997. godine. Za fragment sa natpisom “ETR” se nije znalo sve do 2001. godine kada je Korać u finalnoj monografiji objelodanio pravi motiv tog “manevra”.

Naime pomenuti fragment je u toj knjizi iskorišćen kao “dokaz” da je Gradinu u dolini Zete oko 895-900. godine izgradio raški knez Petar Gojniković (892-917), kao i da je taj vladar bio ktitor gradinske crkve.

Korać je ovo zaključio uprkos tome što u sačuvanim istorijskim izvorima (Porfirogenit) nema ni nagovještaja da je tokom devetog i desetog vijeka bilo koji raški župan kročio na tlo Duklje.

Puni smisao ove začudne rabote iz 2001. pokazao se u narednim godinama kada su počeli da se pojavljuju novinski članci o Gradini, u kojima se raški vladar Petar Gojniković uzimao kao njen graditelj i ktitor. Tako je, na primjer, 13. marta 2006. u dnevniku “Dan” objavljen članak o Martinićkoj gradini, u kome se pored ostalog kaže da je ktitor crkve na Gradini ”najvjerovatnije bio Petar Gojniković, arhont Duklje od 892. do 917. godine”.

Ove maštarije obavezuju nas da se pobliže upoznamo sa Koraćevom “metodologijom” i njegovim argumentativnim hokus-pokusima.

Od “ETR” do raškog kneza

Dakle, tokom iskopavanja na Gradini od 1972. do 1988. otkriveni su djelovi oltarske pregrade sa latinsko-grčkim natpisom, za koje se u javnosti saznalo relativno brzo. Kako je rečeno, detaljno ih je opisao i interpretirao Branislav Borozan u tekstu o Martinićkoj gradini (1997) podnijetom na naučnom skupu u Istorijskom institutu u Podgorici.

Ali, tek se iz Koraćeve monografije (2001.) godine saznalo da je na Gradini, među ostacima trobrodne crkve otkriven i dio oltarske pregrade sa krnjim natpisom “ETR”, koji je nakon pronalaska tajno iznesen iz Crne Gore.

Inače, o istraživanjima na Gradini nije podnesena, niti postoji bilo kakva dokumentacija, kako je to predviđeno zakonom.

Dakle, Korać je svoju namjeru objelodanio 2001. kada je fragment “ETR” pretvorio u glavno sredstvo za određivanje srpskog predznaka sklavinije (slovenske države) Duklje.

Argumentativni manir u toj monografiji odlikuje oslanjanje na teško održive teze. Korać prvo iznosi problematične pretpostavke, pa onda prelazi na druge teme, da bi se kasnije vratio tim labavim tvrdnjama, tretirajući ih kao potpuno dokazane.

Pritom koristi višestruku hipotetiku, sve do dostizanja željene tačke. Pogledajmo kako to izgleda u konkretnom slučaju.

Korać na 182. strani iznosi pretpostavku da bi krnji natpis “ETR” mogao upućivati na ime P(ETR)US, odnosno Petar. Što je problematično, jer “ETR” s jednakom vjerovatnoćom može upućivatri i na ime DEM(ETR)US.

Jasno je, dakle, da je to od početka bio veoma klizav teren.

Ali, Korać se na to ne obazire, čvrsto se držeći teze o imenu PETRUS - jer za to ima “jake” motive.

Dakle, nastavlja da razrađuje tu pretpostavku, sugerišući sada da je “ime Petra u grčkom natpisu kao mogućeg ktitora vredno pažnje stoga što bi se moglo odnositi na Petra arhonta Duklje, poznatog sa olovnog pečata” (“Martinići - ostaci srednjovjekovnog grada”, 2001, str. 182).

Pažnju treba obratiti na riječi “moglo bi se odnositi”.

Višestruka hipotetika

Korać se ovom pitanju vraća na 185. strani, potpuno zanemarujući da je “arhonta Petra” maloprije (na 182. strani) pomenuo samo kao “tanku” mogućnost.

Ali, sada se više ne kreće u zoni hipotetike, jer je uvjeren da je ta “transformacija” prošla neprimijetno - što mu je dalo krila za završni čin.

Obratite pažnju.

“Ako se povežu podaci o Petru arhontu Duklje, napisani na pečatu, sa Petrom, ktitorom bazilike, moglo bi se pretpostaviti da je reč o Petru Gojnikoviću (892-917)”.

Dakle, na onome “moglo bi se odnositi” (sa strane 182) nadograđeno je još jedno “moglo bi se pretpostaviti” (na strani 185).

Tako se, zahvaljujući ovoj jedinstvenoj “metodologiji” konačno stiglo do raškog kneza Petra.

Pomoću krnjeg natpisa “ETR” i višestruke hipotetike ovaj srednjovjekovni velikaš uveden je na istorijsku scenu sklavinije Duklje.

Korać očito nije odolio iskušenju da na klimavoj osnovi izvede više pretpostavki - uvezujući fragment “ETR” sa imenom Petar (PETRUS), zatim ime Petar sa olovnim pečatom arhonta Petra, i konačno, arhonta Petra sa raškim knezom Petrom.

Analiza ove strategije vodi jedinom mogućem zaključku - da je naučnometodološka opremljenost Koraćeve monografije iz 2001. imala za cilj da se preko utiska o svestrano obrađenoj problematici, što neprimjetnije proguraju ideološki sadržaji.

Tu se, konačno, krije i objašnjenje zbog čega je Korać godinama odugovlačio sa objavljivanjem rezultata istraživanja Gradine.

(Treći nastavak u nedjelju 16. februara)

Galerija

( Slobodan Čukić )