Uklapanje doline Zete u rašku istoriju

Zetsku i Bjelopavlićku ravnicu prekrivaju gusti slojevi prošlosti. Teško da igdje tragovi dalekih epoha leže u tolikom izobilju, djelujući poput nevoljnih muzejskih eksponata na otvorenom, odbijajući da padnu u zaborav i zahtijevajući razumijevanje.

Ali, nije lako uočiti taj genealoški repertoar. Jer, među najstarije zetske palimpseste odavno su se uvukli ideološki “virusi” koji otežavaju razumijevanje autohtonih kulturnih procesa.

Najbolji primjer za ovo je Gradina u Martinićima, nedaleko od Spuža, koju je odavno zahvatio kovitlac ideološkog rastezanja. Cijelo istraživanje tog ranosrednjovjekovnog lokaliteta u Bjelopavlićima (1972-1988) od početka do kraja podešavano je tako da bi se moglo uklopiti u najraniju rašku istoriju, odnosno u koncept političkog uvezivanja “prednemanjićkih srpskih oblasti”.

O ovome se, začudo, ne govori ni u našoj javnosti, niti u naučnim krugovima.

Kako je “otkrivena” Gradina

Veliki istorijski i arheološki značaj Gradine shvaćen je veoma kasno. Prvi put ju je 1892. pomenuo Maksim Šobajić, koji je još tada, u okvirima svojih mogućnosti, ukazao na graditeljsku vezu sa antičkom Dukljom. Ovaj istraživač prvo kaže da je to najznatnija starina gradska u Zeti poslije Duklje, a potom ističe i da “po ogromnoj veličini mermera i vještačkom rezanju i šaranju, kamenoresci kao da su pregledali s rimske arhitekture u razvalinama Duklje, od Gradine dva sata daljine k jugu (“Starine u Zeti”, Beograd, 1892).

Treba imati na umu da je ovaj samouki istraživač, kako je sebe nazivao, ovo zabilježio cijelih sedam i po decenija prije nego što je Jovan Kovačević 1967. iznova istakao arhitektonsku vezu između Gradine i Duklje.

Detalj iz ostataka crkve na Gradini

Nakon Prvog svjetskog rata, tridesetak godina nakon Maksima Šobajića, Gradinu je usputno pomenuo Petar Šobajić. Potom je utonula u tamu naučnog zaborava.

Sve do ljeta 1956. kada je tišinu prekinuo arheološki tim koji je predvodio Štefan Mlakar, o čemu je objavljen i kraći izvještaj (“Terenska istraživanja u okolini Duklje”, Starinar, XI, Beograd, 1961, 224).

Na ovaj Mlakarov pomen se 1966. osvrnuo Pavle Mijović nagađajući da se na mjestu Gradine nekada mogla nalaziti rimska stanica Salunto.

“Bilo bi najvjerovatnije identifikovati Salluntum sa velikim praistorijskim lokalitetom Gradina, 3,5 km sjeverno od Spuža. Ovdje je konstatovan kompleksni arheološki objekat sa bedemima visokim djelimično i po nekoliko metara, sa četvorougaonim kulama, sa akropolom u gornjem i trobrodnom bazilikom u donjem dijelu gradine, sa ostacima građevina i plastike suvremene dukljanskom arealu”, kaže Mijović („Alata – Ribnica – Podgorica, stanica – naselje – grad“, „Starinar“, knjiga XV-XVI, Beograd, 1966, 69-93).

Satelitski grad Duklje

Još je ovaj Mijovićev zaključak o “savremenosti sa dukljanskim arealom” ukazivao da je grad začet u ranovizantijskom dobu, dakle u šestom ili sedmom vijeku.

Naredne 1967. godine Jovan Kovačević je izašao s uticajnom istorijsko-arheološkom pretpostavkom da se radi o satelitskom gradu Duklje (Istorija Crne Gore, Tom I, Titograd, 1967, 267-275).

Ovaj važan autor ukazao je da se Gradina u Martinićima dobro uklapa u sliku Prevalisa iz nesigurnog doba tokom avaro-slovenske navale (šesti-sedmi vijek), kao utvrđeno mjesto u koje je dislociran gradski život antičke Duklje.

Kovačević se osvrće na priču iz Ljetopisa Popa Dukljanina o kralju Ratimiru koji je porušio mnoge primorske gradove i natjerao starosjedilački narod da se iz njih sklanja po planinama i utvrđenim mjestima, pa kaže da bi se “jedino ... gradina kod sela Martinići mogla uzeti kao primjer ovakvog uporišta”. Jer, “cijela je gradina opasana debelim zidom sa velikom gradskom kapijom”.

“Utvrđenje je podijeljeno u dva dijela: nešto viši sa trobrodnom crkvom i malo niži gdje se nazire trg (forum, sada Pazarište). Fragmenti obrađenih djelova arhitektonske plastike (stubovi, ploče) su slični onima iz Duklje. Prema kasnoantičkoj Duklji ova bi gradina bila super cucumina montium i mogla bi biti prvo utočište, pogodnije za odbranu romanskog gradskog stanovništva grada Duklje i okoline”, zaključio je Jovan Kovačević.

Ostaci crkve i stambenog objekta na Gradini, snimak iz osamdesetih godina

Ovo su 1975. prihvatili Pavle Mijović i Mirko Kovačević označavajući Gradinu u Martinićima kao satelitski grad Duklje (“Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori”, Beograd, 1975).

Pet godina kasnije, Mijović je iznio uticajni stav da bi se na mjestu Gradine mogla kriti Lontodokla, jedan od tri “velika i naseljena” dukljanska grada (Gradetaj, Novigrad i Lontodokla) koje je pomenuo Konstantin Porfirogenit 949. godine (Problemi isledovanija slovjanskih gorodov v Černogori, Zbornik sa naučnog skupa u Bratislavi, 1980).

Recimo odmah da su ovo Mijovićevo mišljenje jednovremeno podržali Branislav Borozan i Radoslav Rotković 1997. godine na naučnom skupu u Istorijskom institutu u Podgorici - što je dovelo do široko prihvaćenog gledišta da na brdskom platou u Martinićima, gdje se nalaze ostaci srednjovjekovnog grada, u narodu poznatog kao Gradina, stoje ostaci Porfirogenitove Lontodokle.

Sukob oko "crnogorske posebnosti"

Gradina je od sredine šezdesetih godina postala predmet širokog naučnog interesa. Na prelazu u sedamdesete taj lokalitet je obišao i srpski arheolog Đurđe Bošković, koji je u ruševinama crkve uočio djelove kamene plastike sa preromaničkim stilskim obilježjima (Đ. Bošković, O jednom reljefu sa natpisom sa Đurđevih Stupova u Budimlji, Zbornik Narodnog muzeja, 8, Beograd, 1975, 414).

U Martinićima su 1972. započeta sistematska istraživanja kojima je do 1988. rukovodio srpski istoričar arhitekture Vojislav Korać.

Ostaci zidine srednjovjekovne Gradine

Korać je prije toga bio učesnik više arheoloških istraživanja na tlu Crne Gore - kasnije je postao akademik SANU. U naučnim krugovima se očekivalo da će istraživanje na Gradini razriješiti mnoge nedoumice vezane za rani srednji vijek. Ali, vremenom se pokazalo da nijesu postojali uslovi za nepristrasno istraživanje. Jer sve je započeto na vrhuncu oštrog nacionalno-ideološkog sukoba, koji je sredinom šezdesetih, izbio oko nacionalnog karaktera Crnogoraca.

Koraćevi glavni zaključci objavljeni su vrlo kasno, tek 2001. godine i samo su prividno bili zasnovani na materijalnim svjedočanstvima.

Uz isticanje “istorijske blizine sa bratskim narodom” naglašavana je i “viševjekovna zajednička borba za slobodu”. Pomoću partijskih mehanizama zaobilažene su sve “neugodne” istorijske realpolitičke činjenice koje su mogle da ugroze noseću tezu o “vjekovnoj težnji za ujedinjenjem”

Dakle, deceniju pred početak istraživanja Gradine izbio je nesporazum oko pisanja Istorije Crne Gore. Kakve uopšte veze taj spor ima sa arheologijom?

Ovaj kapitalni projekat začet je 1962. godine, u doba dok je crnogorska politička garnitura još bila pod snažnim pritiskom Beograda. Već 1963. godine došlo je do razmimoilaženja članova mješovite redakcije koju su činili srpski i crnogorski istoričari i arheolozi. Neslaganje je uslijedilo zbog pokušaja da se još u početku preformuliše poslijeratna nacionalno-politička definicija crnogorskog naroda.

Dotadašnja kompromisna formulacija o istovremenoj “posebnosti” Crnogoraca i “jednokorjenosti” sa srpskim narodom, precizno je (istorijski i dijalektički) odražavala domet crnogorske političke i nacionalne zrelosti u federativnom avnojevskom ambijentu. Sa crnogorske strane u tom smislu nije bilo “talasanja”.

Uz isticanje “istorijske blizine sa bratskim narodom” naglašavana je i “viševjekovna zajednička borba za slobodu”. Pomoću partijskih mehanizama zaobilažene su sve “neugodne” istorijske realpolitičke činjenice koje su mogle da ugroze noseću tezu o “vjekovnoj težnji za ujedinjenjem”.

Ovo je u praksi isključivalo bilo kakav “nedelikatni” pomen istorijskih epizoda u kojima je “bratski narod” znao da brutalno postupi sa svojom “južnom braćom” – da na primjer opustoši srednjovjekovnu Zetu (Stefan Nemanja oko 1185) ili da okupaciono-zakulisnim igrama izbriše crnogorsku državnost (Podgorička skupština 1918). Bila je to neprelazna barijera za kritičko istraživanje i dublje promišljanje crnogorske prošlosti – osobito za ranosrednjovjekovni, dukljanski, prednemanjićki period.

Izmješteni projekat

Sve je to funkcionisalo bez greške, do 1962-63. godine. Čak je u početku rad na prvim tomovima Istorije Crne Gore sprovođen u Beogradu iako je sjedište redakcije bilo u Titogradu. Jer, u glavnom gradu SFRJ živjeli su i radili istaknuti znalci praistorije i rane istorije Crne Gore. Realno, u tom su trenutku za pojedina pitanja, jedini kompetentni stručnjaci bili profesori Beogradskog univerziteta. Što je služilo i kao idealan izgovor da se tako kapitalan projekat izmjesti van Crne Gore.

Problem je nastao kada “istaknutiji” beogradski istraživači nijesu htjeli da prihvate crnogorsku istorijsku i političku posebnost. Došlo je do sudara dva različita političko-nacionalna koncepta.

Mješovita redakcija nije mogla postići dogovor oko temeljnog pitanja – da li su Crnogorci Srbi ili su pak, poseban narod. Kompromisa oko brisanja crnogorske individualnosti nije moglo biti jer se udaralo na samu suštinu crnogorskog nacionalnog bića, koje je opstajalo još jedino kroz formulaciju o posebnosti.

Ostaci olatskog dijela u crkvi na Gradini

Zbog toga su sredinom 1963. redakciju napustili Branko Pavićević i Tomica Nikčević, a kasnije i Nikola Banašević i Radovan Lalić. Zamijenili su ih “neproblematični” kadrovi, između ostalog i učeniji generali, pa je na koncu objavljeno nekoliko tomova – sa ozbiljnim pokušajima falsifikovanja istorije Crne Gore - sve dok crnogorski politički vrh nije obustavio rad na projektu.

Ustavno načelo ravnopravnosti naroda i republika SFRJ omogućavalo je crnogorskoj političkoj i naučnoj garnituri da se bez fatalnih posljedica odupre ovom pritisku. Bio je to epilog dugotrajne društveno-političke bitke oko održanja čak i “mlake” formulacije o crnogorskoj individualnosti.

Problem stručne osposobljenosti

Ali, postojao je mnogo dublji problem. Kako je nagoviješteno, poratne decenije u Crnoj Gori obilježila je dominacija srpskih stručnjaka na mnogim poljima. I ne samo srpskih. Tako je na primjer bosanski arheolog Đuro Basler iskopavao 1957. u Donjem Gostilju u Zeti. Realno, crnogorskih kadrova do početka šezdesetih skoro da nije ni bilo.

Sve nas ovo vraća u doba u kome se tek začinjao crnogorski naučni ambijent. Krajem pedesetih stasavala je prva generacija crnogorskih arheologa i istoričara umjetnosti koji su bili u stanju da izvedu zahtjevnije poduhvate. Poput Olivere Velimirović-Žižić, Stanka Roganovića i Pavla Mijovića, koji su od sredine pedesetih istraživali na raznim lokalitetima.

Tako je na primjer Roganović 1959. istražio tumul u Momišićima, dok je Mijović 1961. sistematski istražio tvrđavu na ušću Ribnice u Moraču. Dakle, u doba izbijanja spora (1962-1963) bilo je već stasalih domaćih stručnjaka, ali je i pored toga 1972. godine istraživanje Gradine pripalo Vojislavu Koraću. Bilo bi vrlo zanimljivo kada bi mogli da rasvijetlimo kako je i gdje o tome odlučeno.

Realno govoreći, Koraćev izbor u tom trenutku i nije doživljavan kao problem, jer tada niko nije dovodio u pitanje njegovu naučnu motivaciju. U prilog mu je išlo i to što je u periodu između 1955. i 1960. učestvovao u istraživanju dvije ranohrišćanske crkve u Doljanima na sjevernom rubu Podgorice, kao i na Prevlaci kod Tivta i drugdje na crnogorskom primorju, te je utoliko i mogao biti izabran kao poznavalac našeg ranog srednjeg vijeka.

Tek je na isteku osamdesetih postalo jasno da je Korać istraživanje u Martinićima podredio nacionalno-ideološkim ciljevima.

Nenaučni balasti

To znači da je razumijevanje značaja Gradine od početka bilo opterećeno nenaučnim balastima, koji već cijeli vijek teško pritiskaju srpsku i crnogorsku arheologiju i istoriografiju. Riječ je o nacionalnoideološkom konceptu koji se u SANU kontinuirano razvija i razrađuje još od kraja 19. vijeka. Radi se o naknadnom uvezivanju prednemanjićkih “srpskih oblasti” oko najranije Raške – o čemu ćemo opširnije u narednom dijelu.

Sada ćemo reći još toliko, da je nakon izbijanja spora oko Istorije Crne Gore, sprovođenje ovog koncepta na tlu Crne Gore nastavljeno na neprimijetan način.

Riječ je, bez pretjerivanja, o naučno-ideološkoj ilegali koja je funkcionisala uz obilatu logističku podršku krovne crnogorske naučne institucije. Zahvaljujući tome, tokom istraživanja nekoliko lokaliteta, poput Prevlake kod Tivta ili Gradine u Martinićima, tendencioznost je vješto prikrivana paravanom nepristrasnosti.

Sa tom dvostrukom igrom, uz oslonac na CANU, nastavljeno je sve do isteka devedesetih godina. Vidjećemo još kako je to izgledalo u Koraćevom slučaju.

(Drugi nastavak u nedjelju 9. februara)

Galerija

( Slobodan Čukić )