Dugačka sjenka Velikog rata

Ove godine obilježava se stogodišnjica od početka Prvog svjetskog rata, što je dovoljan razlog da se razmisli o onome čemu nas ova evropska katastrofa, koja je ostavila mnoge posljedice, danas uči. Zaista, posljedice Velikog rata po međunarodne odnose i globalni sistem država i dalje se osjećaju. Dakle, jesmo li išta naučili iz političkih propusta vlada, institucija i međunarodne diplomatije koji su se desili u ljeto 1914. godine?

Veliki djelovi sjeverne hemisfere i dalje se bore sa zaostavštinama velikih evropskih imperija - habzburške, ruske i otomanske - koje su propale nakon Prvog svjetskog rata, ili čiji je pad, kao što je slučaj sa Britanskom imperijom, sa ovim ratom započeo, a generaciju kasnije je zapečaćen u još krvavijem sukobu. Zone cijepanja koje su rezultat toga – na primjer na Balkanu i na Bliskom istoku – danas predstavljaju izvor nekih od najvećih rizika po regionalni, pa čak i svjetski mir.

Poslije okončanja Hladnog rata i propasti sovjetskog nasljednika Ruske imperije, rat se vratio na Balkan pod okolnostima veoma sličnim onima koje su dominirale u periodu prije 1914, uz agresivni nacionalizam koji je Jugoslaviju koja se raspadala na kraju preuredio u šest odvojenih država. Naravno, predsjednik Srbije Slobodan Milošević, čiji je poziv na „Veliku Srbiju“ bio okidač za rat, nije bio usamljen: na trenutak, Evropi je prijetila opasnost da se vrati sukobima iz 1914. godine, jer su Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo podržavali Srbiju, a Njemačka i Austrija su bile na strani Hrvatske.

Na sreću, nije se desila repriza, pošto je Zapad naučio lekcije iz svojih istorijskih grešaka. Danas postoje tri faktora koji su važni da bi se izbjegla katastrofa: vojno prisustvo SAD u Evropi, napredak evropskih integracija i to što se u Evropi odustalo od politike borbe za prevlast. Ipak, nema svrhe zavaravati se: današnji krhki mir u regionu biće trajan dok god balkanske zemlje budu vjerovale u Evropsku uniju i prednosti članstva u bloku.

Takve nade trenutno nema za Bliski istok, čije su savremene političke granice mahom ucrtale Britanija i Francuska tokom Prvog svjetskog rata, kada su diplomate Mark Sajks i Fransoa Žorž-Piko pregovarali o podjeli Otomanskog carstva. Slično tome, stvaranje Izraela datira još od Balfurove deklaracije iz 1917, na osnovu koje je kasnija britanska uprava u Palestini podržala formiranje nacionalne države Jevreja.

Tada stvoreni Bliski istok manje-više je Bliski istok kakav nam je poznat danas. No, trenutno smo svjedoci njegovog raspada, pošto je Sajks-Pikoova zamisao uvijek podrazumijevala i jaku spoljnu hegemonu silu (ili dvije) voljnu i sposobnu da održi stabilnost kanalisanjem (ili gušenjem) brojnih sukoba u regionu. Veliku Britaniju i Francusku, prve hegemone, naslijedile su Sjedinjene Države i Sovjetski Savez – a onda samo SAD.

Zbog neuspjeha Amerike u Iraku, njene iscrpljenosti kao svjetske sile i nevoljnosti da zadrži prethodni nivo posvećenosti regionu, zamisao Sajksa i Pikoa postala je neodrživa, jer ne postoji ni jedna više spoljna sila koja bi održavala red. Vakuum koji je uslijedio popunile su različite struje političkog islama, terorizam, protestni pokreti, pobune, pokušaji otcjepljenja nacionalnih ili vjerskih manjina i regionalni hegemoni u usponu (Iran i Saudijska Arabija).

Zapravo, djelimično povlačenje SAD ukazuje da se okončanjem nametnute stabilnosti starog Bliskog istoka neće sačuvati Sajks-Pikoove granice. Događaji u Siriji i Iraku već nagovještavaju dosta toga, a budućnost Jordana i Libana postaje sve neizvjesnija.

Jedna od malog broja pozitivnih karakteristika regiona jeste to što tamo sada nema rivalstava između globalnih sila. Međutim, regionalna borba za prevlast između Irana i Saudijske Arabije (sa Izraelom kao trećim igračem) mogla bi se ispostaviti još opasnijom, s obzirom na preovlađujući - i duboko ukorijenjen – mentalitet tradicionalne borbe za prevlast. U regionu jedva da postoje institucije i tradicije koje se zalažu za zajedničko rješenje sukoba.

Sjećanje na 1914. može da pokrene brigu i u istočnoj Aziji, gdje su se nagomilali svi elementi slične katastrofe: nuklearno oružje, uspon Kine kao globalne sile, neriješeni teritorijalni i granični sporovi, podijeljenost Korejskog poluostrva, istorijska netrpeljivost, opsesija statusom i prestižom i gotovo nikakvi mehanizmi za zajedničko rješenje.

Nepovjerenje i borba za prevlast predstavljaju poredak današnjice.

A ipak, u istočnoj Aziji ima osnova za optimizam. Od ljeta 1914. naovamo, svijet se drastično promijenio. Tada je u svijetu bilo dvije milijarde ljudi; sada ih ima sedam milijardi. To je zajedno sa revolucijom u komunikaciji stvorilo još više međuzavisnosti i primoralo vlade na jaču saradnju - kao što je slučaj i sa stalnim prisustvom SAD kao stabilizatora u regionu koje se pokazalo kao neophodno. Štaviše, iako nuklearno oružje predstavlja stalnu opasnost, ono takođe koči rizike od rata kao sredstva borbe za prevlast jer čini izvijesnim međusobno uništenje.

U ovih sto godina otkako je Prvi svjetski rat počeo, mnogo toga se promijenilo - vojna tehnologija, mentalni sklop političara i građana, struktura međunarodne diplomatije i još dosta stvari. A da - čak smo iz istorije i naučili nekoliko stvari zbog kojih je svijet bezbjedniji. Ali smo posljednju zaboravili: u ljeto 1914. većina aktera je katastrofu koja se približavala smatrala nemogućom.

Autor je bio njemački šef diplomatije i vicekancelar (1998-2005); bio je osnivač i lider njemačke partije Zeleni skoro 20 godina

Prevod: Danka Vraneš Redžić

Copyright: Project Syndicate, 2014.

( Joška Fišer )