Najstariji podaci o tlu Zetske ravnice

Dvostruki jubilej

Uskoro će se navršiti 2000 godina od kako je dovršeno objavljivanje djela “Od osnivanja grada” (Ab Urbe Condita) rimskog istoričara Tita Livija - u njemu se izlaže istorija Rima od legendarnih trojanskih predaka (753. p.n.e) do pred kraj vladavine cezara Avgusta.

Prvi djelovi te monumentalne knjige pojavili su se oko 26. godine stare ere, dok je posljednji dio publikovan 17. godine nove ere, nakon skoro četiri i po decenije.

Zapravo, godišnjica će biti dvostruka. Jer, iste 17. godine svijet je napustio i sami Tit Livije, koji je posljednje dane proživio u rodnoj Pataviji, današnjoj Padovi.

Djelo “Od osnivanja grada” je bilo vrlo cijenjeno još u antičkom dobu. Vremenom je stalno dobijalo na značaju. Tako je na primjer početkom 16. vijeka poslužilo Nikolu Makijaveliju kao osnova za knjigu ”Razmatranja o prvih 10 knjiga Tita Livija” (1512-1517). U kojoj firentinski mislilac izvlači političke pouke iz antičkog doba i raspravlja o dinamici državnog života, kroz istraživanje uzroka koji su dovodili do uspona i padova država.

Većina spisa je izgubljena

Livijevo djelo je prvobitno sadržalo 142 toma (“knjiga”), da bi se tokom vjekova, veliki dio zagubio – pod “knjigama” se misli na svitke. Njihovi fragmenti su otkrivani na različitim mjestima, od Egipta do Vatikana. Do danas je pronađeno 35 “knjiga”, koje su grupisane u dvije cjeline. Tako imamo dio od prvog do desetog, kao i od 21. do 45. toma. Sačuvan je dakle samo četvrti dio izvornog teksta.

Ali, Livijeva knjiga je prepisivana i sažimana još u antici, pa su stručnjaci zahvaljujući tim sažecima, na koncu stvorili predstavu o izvornom obimu. Po procjeni, na svakom od svitaka bila je ispisana količina teksta koja bi mogla ispuniti šezdesetak stranica knjige džepnog formata. Tako je konačno izvedena procjena da bi djelo “Od osnivanja grada” danas stalo na oko deset hiljada stranica. Impresivno!

Dvije preživjele cjeline

Prva sačuvana cjelina, odnosno, prvih 10 “knjiga”, odnosi se na period od osnivanja Rima do Trećeg samnitskog rata (od 753. p.n.e do 293. p.n.e) - to je dio koji je Makijaveli podvrgao političkoj analizi.

Druga sačuvana cjelina (od 21. do 45. “knjige”) obuhvata period od 218. do 168. p.n.e, odnosno od Drugog punskog rata do rimske pobjede nad Makedonijom i Ilirijom u Trećem makedonskom i Trećem ilirskom ratu koji su se dogodili istovremeno.

Dodatni značaj

Među preživjelim “knjigama” nalaze se i izvještaji koji se tiču prostora Labeatskog (Skadarskog) jezera – riječ je posljednjim sačuvanim tomovima. U njima se usputno opisuju prilike u Ilirskoj kraljevini koja se protezala od rijeke Neretve do rijeke Mati u današnjoj Albaniji - što je skoro identično teritoriji koju će dvanaest vjekova kasnije obuhvatiti Dukljanska kraljevina - što se ne može svesti samo na istorijsku koincidenciju. Kako je moguće da ovaj “detalj” nikada nije bio predmetom pažnje naših istoričara i arheologa?

Pogled na Skadarsko jezero s Velje gore

Upravo tu leži dodatni značaj koji Livijevo djelo ima za nas. Jer, kada uzmemo u obzir oskudicu istorijskih izvora koji govore o našim prostorima, ovaj klasik predstavlja suvo zlato.

Livijevo djelo je prije dvije decenije djelimično prevedeno u Beogradu. Riječ je o prvih deset tomova. Nije, dakle, preveden dio od 21. do 45. “knjige” u kojima se govori o događajima na prostorima današnje Albanije i Crne Gore 168. godine p.n.e. Zbog toga kod nas i dalje nije poznata važnost Livijevih izvještaja. Skoro bizarno zvuči podatak da se u našoj nauci do nedavno samo usputno pominjao njegov opširan opis tadašnjih ratnih dešavanja oko Skadra.

Međutim, Livijevi spisi su prevedeni u Hrvatskoj sedamdesetih i osamdesetih godina. Te prevode objavila je početkom devedesetih Anka Domić-Kunić u knjizi “Gentije - međunarodni odnosi između Ilirije, Rima i Makedonije, uoči i za vrijeme Trećeg makedonskog i Trećeg ilirskog rata” (Zavod za povijesne i društvene znanosti HAZU, 1994).

Posljednjih pet tomova

Za nas su dakle osobito važni posljednjih pet tomova iz druge sačuvane cjeline.

Zahvaljujući njima imamo opširne izvještaje o sukobu Rimljana sa Ilirima i Makedoncima koji se odigrao prije 2182 godine. Riječ je o dva istovremena ratna okršaja koji su se 168. p.n.e. završili katastrofalno i po Makedonce i po Ilire. Makedonci su nakon toga nestali sa istorijske scene kao vojni i politički faktor, dok su se Iliri još dugo odupirali. Iako je ratni potop kod Skadra 168. p.n.e. doveo do nestanka njihove kraljevine, prošlo je još vijek i po do potčinjavanja svih ilirskih plemena. Jer, Gencijeva država, od Epira do rijeke Neretve, zahvatala je samo oko petine teritorije na kojoj su živjele raznorodne etničke zajednice koje su nazivane Ilirima – odnosno, cijeli prostor između rijeke Save i Jadranskog mora. Sve do Istre.

Zahvaljujući veličini i teškoj prohodnosti te teritorije, otpor je trajao sve do 9. godine nove ere kada su italski zavojevači uspostavili kontrolu i nad posavskom Hrvatskom i današnjom Bosnom. Kako bilo, od 168. godine p.n.e. više nije moglo biti govora o nekoj političkoj tvorevini u rangu Gencijeve kraljevine.

Treći rimsko-ilirski rat

Antički istoričari su kobni Treći ilirski rat (168. p.n.e) smatrali sporednim događajem u odnosu na istovremeni sukob sa Makedoncima. Do te mjere, da se isticalo kako je rat sa Ilirima okončan prije nego što je vijest o njemu uopšte stigle do Rima. Imperijlna nadmenost... Ali, u stvarnosti, riječ je o trećem po redu rimskom sukobu sa Ilirskom kraljevinom, što govori da se radilo o dugotrajnom neprijateljstvu i žilavom protivniku.

Antička keramika iz Skadarskog basena

Neprijateljstvo je započeto 229. p.n.e. kada su Rimljani preduzeli prvu vojnu kampanju na ovoj strani Jadrana. Grci koji su tada naseljavali luke na današnjoj albanskoj obali, zatražili su rimsku pomoć zbog stalnih ilirskih gusarskih napada. U narednih sedam decenija (do 168. godine p.n.e) na ilirskoj strani bilježimo nekoliko važnih figura – sukobe je započeo Agron, nastavila ih je Teuta, pa Demetrije Hvarski i Skerdilaid, da bi bili okončani Gencijevim porazom.

Rimljani su dakle na grčki poziv započeli prodor na ove prostore 229. p.n.e. i to preko prostora današnje središnje Albanije, gdje su uspostavili kontrolu oko starih grčkih gradova Apolonije i Dirahiona (današnjeg Drača). Sa dolaskom italskih osvajača započeto je “sužavanje” tradicionalnih ilirskih teritorija.

Gencijeva kobna odluka

Livije opširno opisuje situaciju pred izbijanje ratova. Gencije je u tom momentu bio u višedecenijskom prijateljstvu s Rimom. Kolebao se do zadnjeg trena, da bi u zadnjem momentu prihvatio savezništvo sa makedonskim kraljem Persejem i napravio potpuni zaokret. Ni danas se pouzdano ne zna pravi razlog te odluke. Livije tvrdi da je to bilo zbog novca koji je Persej obećao Genciju. Međutim, kasnije se ispostavilo da je ilirska kraljevina bila prilično bogata. Možda je ilirski kralj prihvatio savezništvo sa Persejem u nadi da će povratiti vlast nad dijelom obale oko Apolonije i Dirahiona?

Livije dalje kaže da je Gencije, nakon što je prihvatio savez sa Persejem, okupio 15.000 ljudi u Lisosu (Lješu) pa udario na obližnje gradove koji su bili u savezništvu sa Rimljanima. Istovremeno, brze ilirske lađe zaplovile su zabranjenim područjem južno od Lisosa, pustošeći posjede rimskih saveznika. Ilirska mornarica imala je najmanje 200 lembova – u svaki je moglo da stane pedesetak ljudi. Ta plovila su Rimljani kasnije zaplijenili i ustupili ilirskim gradovima koji su se na početku ratnog sukoba priklonili Rimljanima.

Ostaci anttičke suhomeđne zidine u Starim Matagužima

Na vijest da je Gencijeva mornarica počela da napada naselja južno od Lisosa, protiv njega su krenule legije pod vođstvom Lucija Emilija Paula. Odsudni sukob odigrao se u rano ljeto 168. godine stare ere, u ravnici nedaleko od Skodre (Skadra). Tamo su prekaljeni rimski legionari razbili ilirsku vojsku i natjerali je u paničan bijeg prema gradskim vratima. Livije opisuje da je tom prilikom došlo do velike ilirske pogibije i panike na ulazu u dobro utvrđenu Skodru.

Gencijeva plovidba jezerom

Međutim, poraz pod Skodrom nije stavio tačku na događaje. Gencije je nakon fijaska zatražio tri dana za razmišljanje o sopstvenoj poziciji. Nakon što mu je to odobreno, isplovio je lađom od Skodre ka jezeru (“Blatu”) - što je ujedno i najraniji istorijski pomen plovidbe Bojanom i Skadarskim jezerom. Ne zna se gdje je ilirski kralj boravio tokom ta tri dana, ali je cijeli taj manevar izveden da bi se dobilo na vremenu. Gencije se nadao povoljnim vijestima od svog polubrata Karavancija, koga je ranije poslao iz Lješa s povećom vojskom da na silu mobiliše nepokorno pleme Kava (Kavija) – ali, nakon trodnevne plovidbe “Blatom” vratio se u Skodrtu gdje je i zarobljen.

Značaj Karavancijeg pohoda

Epizoda sa Karavancijem veoma je važna za antičku istoriju naših prostora. Jer imamo puno osnova za zaključak da se ovaj vojskovođa tada zaputio prema prostoru sjeverno od Labeatskog jezera, prema današnjoj Zetskoj ravnici.

Naime, iz Livijevog opisa saznajemo da su Kave imale dva grada – manji Durnijum i bolje utvrđeni Karavandis. Karavancije ih nije pokorio i pored silne vojske od 500 konjanika i 1000 pješaka. Durnijum mu je “ljubazno” otvorio kapiju, ali je Karavandis to odbio, nakon čega je došlo do pustošenja njihovih “polja” i borbe. Svaki je detalj tu značajan, ali na žalost, Livije najednom prelazi na opis udaljenih događaja, da bi kasnije samo pomenuo kako je Karavancije zarobljen u Meteonu. Ipak, i to je dragocjeno, jer nam govori da je tu najvjerovatnije boravio cijelo vrijeme po okončanju neuspješnog pohoda na Kave.

Skodra i Meteon

Gdje je bio Meteon? Šta znamo o tom gradu?

Livije nas obavještava da su glavna labeatska naselja Skodra i Meteon. Skodra je bila Gencijeva prijestonica. “Ne samo zato što ju je Gencije uzeo za sebe kao tvrđavu čitavog kraljevstva, nego i zato što je ona najbolje utvrđena u području plemena Labeata i teško pristupačna”. Dodaje da je “opasuju dvije rijeke, Klausal koja teče mimo one strane grada koja se otvara na istok, i Barbana sa zapadne strane, koja izvire iz Labeatskog jezera...” (44.31,1-15)

Meteon se pominje više puta. Livije kaže da je Gencije pred rat s Rimljanima u njemu primio poslanike makedonskog kralja Perseja. “U Meteonu, u zemlji Labeatidi, susreo se (poslanik) Pantauh s kraljem Ilira; ondje je od kralja primio zakletvu i taoce...” (44.23,1-10)

Šta skrivaju oranice na prostoru Starih Mataguža?

Meteon se u literaturi obično izjednačava sa Medunom u Kučima. Da je Livije kojim slučajem opisao njegov položaj, danas ne bi bili u nedoumici oko toga da li se nalazio baš u Kučima ili možda u ravnici, na prostoru Starih Mataguža, u Zeti, gdje su locirani ostaci povećeg ilirsko-helenističkog naselja – o tome svjedoče i nalazi iz nekropola u obližnjem Donjem Gostilju, koje je istražio Đuro Basler pedesetih godina prošlog vijeka.

Gdje je bila teritorija plemena Kava?

Na osnovu podatka da je Karavancije išao u pohod na Kave, kao i da je kasnije zarobljen u Meteonu, naslućujemo da su Kave živjele na prostoru današnje Zetske ravnice, kao i da su tu bili njihovi gradovi Durnijum i Karavandis. Brojnost Karavancijeve vojske (1500 ljudi) posredno govori da su Kave bile brojne i moćne. Stoga u prvi plan izbija pitanje - gdje su se tačno nalazili Durnijum i Karavandis? Podatak da su se u blizini Karavandisa nalazila obrađena polja, govori nam da je to moglo biti negdje u ravnici ili pri brdu na obodu ravnice, vjerovatno ne predaleko od Durnijuma. Treba obratiti pažnju na podatak da je gradić Durnijum 168. godine p.n.e. bio utvđen, ali ipak ne toliko da bi odolio sili 1500 vojnika. Osim toga, možemo pretpostaviti da se Gencije iz taktičkih razloga ne bi usudio da šalje Karavancija predaleko od Skodre i Lisosa sa tolikom vojskom.

Da li je Meteon bio u ravnici?

Na koncu podsjećamo da je Branislav Borozan u oktobru 2009. godine, u tekstu objavljenom u “Vijestima”, iznova pokrenuo pitanje lokacije antičkog Meteona.

“Čiji glas je bio presudan u donošenju stava o ubikaciji labeatskog grada Meteona na lokaciji današnjeg kučkog sela Meduna - arheologije, ili pak lingvistike?“ pita Borozan i nastavlja: „Činjenica je da se na Medunu nalaze ostaci zidova građenih u megalitskom opusu, koje u nauci uzimamo kao djelo Ilira, ili pak Helena. No, pomenuti ostaci mogu pripadati bilo kojem ilirskom naselju, čiji naziv nam danas nije poznat. Za sada, u nauci arheološki utvrđene osnove za navedenu ubikaciju Meteona nemamo. Ipak je glasovna bliskost naziva ilirskog Meteona sa nazivom današnjeg Meduna bila presudna u donošenju ovakvog stava.“

Podaci Tita Livija u ovome dobijaju presudnu ulogu.

Livije usputno opisuje i događaje oko Labeatskog (Skadarskog) jezera. Upravo tu leži dodatni značaj koji njegovo djelo ima za nas. Jer, kada uzmemo u obzir oskudicu antičkih izvora koji govore o prostorima današnje Crne Gore, ovaj klasik predstavlja suvo zlato

Galerija

( Slobodan Čukić )