Dobri vojnik Švejk - neodoljiva kritika vojske i religije

U Skarletnoj studiji (1887), prvoj Dojlovoj avanturi, u stvari romanu, o Šerloku Holmsu, postoji opis čuvenog detektiva koji ćemo ubrzo zanemariti, jer će njegov besmrtni lik zauvijek imati obrise askete sa ilustracija Sidnija Pedžeta koje su obično pratile Holmsove zgode na stranama časopisa The Strand.

Razbibrižni gospodin J. Švejk je takođe obesmrćen na ilustracijama Jozefa Lade, koji nije baš u potpunosti slijedio autorovu viziju iz razloga što je Jaroslav Hašek očito bio pretjerano lijen, ili možda oletvljen od alkohola, da bi ikada iole minucioznije opisao glavnog protagonistu.

Međutim, u dva češka filma o Švejkovim pustolovinama, snimljenim 1955. i 1957, dobri vojnik Švejk kog igra Rudolf Hrušinski izgleda kao da je preslikan sa Ladinih ilustracija.

Kontura omanjeg ćelavog vojnika sa krompirastim nosem, buretom umjesto stomaka, vječitim dječijim osmijehom na licu i kriglom plzenjskog piva u ruci ostao je Švejkov zaštitni znak i nacionalna, ako ne i svjetska, personifikacija u simbolizmu bojkota prema ratu, što je zaista jedan od grandioznijih podviga u književnom svijetu.

Recimo, isto nikada nije pošlo za rukom Džozefu Heleru čijeg Josarijana nažalost nikada nećemo moći fizički da tipiziramo (premda će u podsvijesti neosporno ostati tragikomična samoironija na licu Alana Arkina iz filma Majka Nikolsa), iako je termin "kvaka-22" ubrzo zavrijedio mjesto u bezmalo svim rječnicima na planeti.

KAFKA i Hašek

Jozef Švejk je oličenje bespomoćnog čovjeka koji u poremećenom svijetu budala i idiota, čim je uvidio da je drugačije nemoguće preživjeti, odlučuje da i sam postane jedan od njih.

O kakvoj se vrsti čovjeka radi, lijepo govori i prijekor natporučnika Lukaša nakon Švejkovog opuštenog raporta da je na željezničkoj stanici upravo ukraden vojni kofer za koji je on inače bio zadužen. "Umukni! Nikada ne znam da li se pretvaraš da si glup ili si zbilja rođen takav.

Drugom čovjeku bi trebalo da poživi hiljadu godina da bi počinio toliko budalaština koji si upriličio za ovih nekoliko sedmica koliko si u mom nadleštvu." To je i suština njegovog karaktera: da li je Švejk lud ili se samo pravi da je lud?

Praški savremenici, Kafka i Hašek, ne idu linijom manjeg otpora, nego pišu o individualcu kog sistem podriva sopstvenom neuračunljivošću, a ne obratno.

Ovo ludilo se prenosi od protagoniste do onog što leži iza njega, da bi, zatim, u frenetičnoj navali survivalizma, junak pošto-poto morao da se suoči sa kakvom god umobolnom okolnošću koja prijeti da ga proždere.

Ludilo u literaturi s pravom može da posluži kao savršeno oružje diskursa, obzirom da mu se može pružiti forma i oblik, izraz, manifestacija, pa čak i ideološka funkcija (uzmimo za primjer gdje je ovo ispoljeno do ekstrema: dva mizantropska romana Džima Tompsona, Ubica u meni i Populacija 1280).

Tako da ćemo nemalo puta naići na zanimljiv fenomen, u kom ludak, budala ili radikalno primitivno biće dobijaju bezmalo magijske moći, gdje idealno funkcionišu izvan svakog zamislivog opsega racionalnosti i civilizovanih vrijednosti, ali samo zbog toga jer im je takvu egzistenciju očito omogućilo društvo.

Na ovoj teritoriji, svijet predstavljen u Kafkinom Zamku, tradicionalni ludak i budala prikazani su kao sumanute birokrate i funkcioneri. U čisto komičnom čitanju, Hašekov Dobri vojnik Švejk je savršen primjer ove tvrdnje.

Samim tim, Kafka i Hašek su bili prominentni kritičari habzburške birokratije zbog čega očuvanje individualca spram organizacionih i društvenih ustrojstava karakteriše doslovno sve njihove radove (obojica anarhisti, upoznali su se u praškom "Klubu mladih" gdje je Kafka jednom prilikom prisustvovao Hašekovom satiričnom izbornom govoru, a moguće je da su zajedno prisustvovali i zborovima anarhista).

Najbolji Kafkin prijatelj, Maks Brod, s kim se upoznao oktobra 1902. i kog je na kraju zamolio da spali sve njegove spise, u velikoj mjeri mu je potencirao Hašekovog Švejka što je govorilo koliko je Brod bio usklađen sa piscem koji je na brojne načine bio nadasve analogan Kafki: kako kroz zajedljiv humor, ironiju, svjesnost o nevidljivim zamkama koje život postavlja na najneočekivanijim mjestima, u smislu zamršenih načina na koje funkcioniše ljudsko ponašanje.

Antiratna farsa

Da ne bude zabune, Dobri vojnik Švejk nije prostodušna komedija situacije; prije će biti da je rat koji je odnio dvadeset miliona života naposljetku završio u Hašekovoj farsi.

Takođe je zasnovan na autorovim vojnim iskustvima, tokom Velikog rata 1914-18 - nalik Kvaki-22 što se oslanja na Helerovo službovanje tokom Drugog sv.rata - prije nego što je bezmalo na samom početku autor zarobljen na ruskom frontu i onda se, docnije, pridružio ruskim revolucionarima.

Tokom 1918, armije Karla I, nasljednika Franca Jozefa, doslovno su počele da se raspadaju; konstantno su trpjele poraze i povlačenja na Balkanu, Italiji i Poljskoj.

Do kraja oktobra, vojske su se podijelile u nacionalnosti: Mađare, Poljake, Slovake i Čehe, čiji je jedini cilj bio da se vrate u domovinu zbog odbrane rodnog tla odnosno novih država u nastajanju.

U isti mah, svaki korak pomenutih povlačenja, te i pokušaji da se ustanove primirja traljavo su organizovana od strane Karla I i njegovog generalštaba. Naročito je Italija pokušala da prigrabi što više od starog carstva, a pri kraju rata isto su radili i naoružani češki ratni zarobljenici. Svekoliki haos je bio idealna tema za Hašeka i Švejka.

Roman počinje dan-dva nakon ubistva Franca Ferdinanda 1914. u Sarajevu koje burno odjekuje i u Pragu, gdje Švejk inače životari falsifikujući pedigree za pse i prodajući štenad onome ko ih naruči.

S druge strane, tajna policija, koju ovdje predstavlja agent Bretšnajder, očito za cilj ima da razotkrije sve ljude koji negoduju povodom Austrougarske imperije. Prvi ko je svjestan toga je gostioničar Palivec koji samo razmišlja o profitu i dobro vaga šta će lanuti pred svojim gostima, ne bi li ostao nezavisan i odmjeren u svakoj političkoj diskusiji.

U jednoj takvoj naizgled opuštenoj priči, gdje Bretšnajder standardno opipava puls društva raznim navodećim pitanjima, pojavljuje se Švejk koji u šali i pretjerano lakomisleno priznaje da je ubio nadvojvodu ili da je barem sudjelovao u toj zavjeri.

I pored toga što je to i logički nemoguće, jer nadvojvoda tek što je ubijen na drugoj strani Evrope, Bretšnajder ne preza od toga da Švejka odmah privede, a isto mu polazi za rukom kad se radi o Palivecu.

Na pitanje gdje je careva slika koja je do nedavno stajala na zidu gostionice, Palivec iskreno odgovara, kao što bi uostalom odgovorio i vlastitoj supruzi kad je riječ o najprostijoj kafanskoj higijeni, da ju je skinuo jer su muve počele sve češće da seru po njoj i da se taj glib više nije mogao podnijeti. Dabome, jadni Palivec zbog svoje iskrenosti dobiće deset godina zatvora.

Švejk će u zatvoru uvidjeti da nije jedini čovjek koji je navodno priznao Ferdinandovo ubistvo, ali da je garantovano jedini koji bere najmanju brigu zbog toga; za isti zločin pohapšena je još gomila ljudi zbog svakojakih besmislenih ispada, čak i jedan Srbin samo zato jer je igrom slučaja bio srpske nacionalnosti.

Ovdje počinje da se odmotava klupko koje Švejka vodi od bajbokane i ludnice gdje doktori ispituju o kakvom količniku ludila se to radi kod njega, pa do vojske i zarobljeništva gdje će ga sopstvena vojska zamijeniti za ruskog vojnika.

Dekameron umjesto Biblije

Hašekov roman je neka vrsta narativne revije ili vodvilja, što jednu uvrnutu okolnost neštedimice pretače u drugu, udarajući na svaku vrstu čovjeka, a naročito na vojsku i vojnu birokratiju i religiju, u ovom slučaju na hrišćanstvo.

Ovako, recimo, počinje jedno poglavlje: "Pripreme za ubijanje ljudi vršile su se uvijek u ime božje ili uopše u ime nekog tobožnjeg višeg bića koje je čovječanstvo izmislilo i stvorilo u svojoj mašti." A čim licemjernog sveštenika dobro opije alkoholom, Švejk mu obično odstrani Bibliju iz ruke i zamijeni je Bokačovim Dekameronom. Rekao bih da obični ludak nikada ne bi već ovoliko bio promišljen.

Hašek je bio anarhični boem, pijanica i političko smetalo: bio je hapšen, jednom je skočio sa mosta Čeh na Vltavi, a jednom je osnovao i političku partiju sa sardoničnim imenom, "Partija umjerenog napretka u granicama zakona".

Kao što je navedeno, borio se na ruskom frontu u austrougarskoj armiji kad je zarobljen od strane Rusije, gdje je onda postao komunista, a zatim je radio i kao kabaretski umjetnik.

Za razliku od Kafke što je pisao na njemačkom jeziku, Hašek je pisao na izvornom češkom, ali je, identično kao i Kafka, postao popularan tek nakon smrti 1923. Kafka je umro godinu dana kasnije.

Koliko je njegovo djelo značajno, govori i podatak nađen u biografiji Džozefa Helera, Samo jedna kvaka (2011) Trejsija Dougerija, gdje piše da je češki autor Arnold Luštig tvrdio da mu je Heler na jednom njujorškom partiju kazao da bez Hašekovog romana nikada ne bi bilo Kvake-22.

Štaviše, konglomerat Hašekovih likova, barem po njihovom vojnom zvanju, zateći ćemo i u Helerovom remek-djelu, samo u drugačijim situacijama. Ipak, kad je objavljena Kvaka-22, Majkl Korda, tadašnji urednik Sajmona i Šustera, pisac i romansijer, u svojoj biografiji je zaključio da je "...sve to (ruganje objema stranama u ratu) moglo da se dogodi u češkoj knjizi pod nazivom Dobri vojnik Švejk, ali je zato to bilo nezamislivo da će se ikada dogoditi u Americi."

Jaroslav Hašek nije poživio da dovrši svoje remek-djelo koje je zamislio kao šestoknjižje o češkom Kandidu u Velikom ratu.

Kod nas je prvi i poslije rata najprodavaniji prevod bio na hrvatski, Ljudevita Jonkea (brojao je blizu 1,000 strana u jednom tomu), dok se srpskim prevodom pozabavio neumorni Stanislav Vinaver, posljednji put objavljenim u Dereti 2003.

Spomenik Hašeku u Pragu (foto: Stanislav Jelen)

( Ratko Radunović )