“Visoko tračarenje”, zbirka tekstova iz zaostavštine Džona Apdajka

(Visoko tračarenje - Higher Gossip; John Updike; Random House, New York, 2012; priredio: Kristofer Karduf)

Mislim da je u vlastitoj zbirci recenzija i esejistike, Kroz prozor (2012), Džulijen Barns, u tekstu o Apdajku i njegovom protagonisti Hariju "Zekoti" Angstromu, napisao da je vrlo malo ljudi pročitalo kompletnog Apdajka. Ako već hoćete da se nasprdate Stivenu Kingu i njegovoj beskompromisnoj plodnosti, onda vjerovatno niste imali prilike ni da čujete za Apdajka koji s pravom slovi za jednog od najznačajnijih, a i najplodnijih, američkih pisaca druge polovine XX vijeka. U svakom slučaju rijetko se rađaju stilisti poput njega.

Neumorni majstor

Čovjekova smrt 2009, u sedamdeset šestoj godini života, na neki način je okončala bitnu i nesvakidašnje liričku eru u američkoj kulturi (ruku na srce, od posljednjih velikana pisane riječi sad je ostao samo Filip Rot, no s obzirom da je on navodno penzionisao svoju pernicu - s pomenutom erom se može reći da je uveliko svršeno). Ono što Apdajk sigurno nikada ne bi uradio jeste da prestane da piše, te stoga i ne iznenađuje što je Barns, čim je čuo za Apdajkovu smrt, razočarano pomislio da je pisac najmanje imao još desetak godina za trošenje. Jer je Apdajk doista bio neumoran kreativac.

Sudeći prema onome što piše na afiši u Visokom tračarenju, jeste da je Apdajk za života publikovao 8 knjiga poezije, jedan memoar, jedan igrani komad, 24 romana, 17 zbirki priča i 10 potežih knjiga eseja i književne kritike.

Naime, ova afiša uopšte ne čini uslugu njegovoj okretljivosti i univerzalnosti, jer, recimo, prosječan čitalac može da nauči dosta toga o kvantnoj mehanici iz Rodžerove verzije (1986) i više nego što mu treba o kompjuterskom jeziku u Selima (2004); u drugim nekim naslovima biće prominentna nauka, astronomija ili tehnologija. Uostalom, prvi se Filip Rot u intervjuima divio Apdajku na sveopštem znanju, kojem ni u snu nije mogao parirati, dok je Kristofer Hičens, za antologiju ateističkih tekstova, The Portable Atheist (2007), odabrao pola stranice iz Rodžerove verzije, ali ipak nije bio u mogućnosti da odredi da li je ili nije Apdajk bio ateista ili vjernik - obzirom da je čovjek odvajkada bio dozlaboga neodređen i jednostavno dobronamjeran.

Kao u poznijim Kafkinim djelima, i u Apdajkovoj fikciji je preovlađivao onaj kjerkegorijanski imperativ da se održi vjera u boga uprkos svemu što naizgled osporava njegovo postojanje

Čak u drugoj zbirci eseja, Picked-Up Pieces (1975), na početku predgovora Apdajk piše o hrišćanstvu - ali ne o vjeri - kao o svom "znatiželjnom" hobiju: "zaista, neko vrijeme (zbog učestalih tekstova o Karlu Bartu i Kjerkegoru) postojala je mala opasnost da moja dobra volja za književnim recenzijama (od 1960-te) postane ad hominem Religiozni Odsjek." S druge strane, Apdajk je (uvijek vrijedi napisati: na neki način) parodirao religiju u dva naslova, Vještice iz Istvika (1984) i Udove iz Istvika (2008), njegovom posljednjem romanu koji zapravo govori više o starosti nego o crnoj magiji. Kao u poznijim Kafkinim djelima, i u Apdajkovoj fikciji je preovlađivao onaj kjerkegorijanski imperativ da se održi vjera u boga uprkos svemu što naizgled osporava njegovo postojanje.

Pitanja o vjeri

Sve u svemu, zavisi šta najviše cijenite kod dobrog Džona Apdajka. Džon Saterlend i Barns obožavaju tetralogiju o Zekoti Angstromu (po čemu će vjerovatno ostati najpoznatiji - dva su naslova dobila najveća američka književna priznanja, Pulicera, kao i Nacionalnu nagradu za književnost); Dejvid Lodž se, recimo, ponajviše divi Apdajkovim pričama o piscu Džeriju Behu (1970-1998). A Džejms Vud, vjerovatno najkonstruktivniji i najefektniji kritičar današnjice, u izvrsnom eseju "Apdajkov samozadovoljni Bog" piše da se sumnja, kao i njen opozit, odanost, uopšte se ne uzimaju za ozbiljno u Apdajkovom opusu. "Njegova fikcija hrli da dramatizuje pitanja o vjeri i vjerovanju", piše Vud, "međutim isključuje istinsku dramu, zato jer je ta drama u nemogućnosti da đavolu pruži najbolje rečenice - ili, zbilja, bilo kakve rečenice." U smislu, da Apdajkova fikcija realizuje teološke argumente koji su prethodno unaprijed određeni. No, naposljetku je sve to stvar percepcije. Kao i u njegovim kritikama i esejima. Ili kao što je jednom prilikom ustanovio Martin Ejmis, "čim ga prvi put pročitate, priznaćete sebi da želite da pročitate sve što je ikada napisao."

U pomenutoj kolekciji kritika iz 1970-ih, Apdajk daje svoje viđenje literarne kritike u pet stavki, a primarna je da uvijek treba stremiti da se shvati šta autor pokušava da uradi i da ga se onda ne krivi ako to što je imao namjeru da učini nije oposlio kako treba. Tako da je katkada vrlo teško ustanoviti da li neku knjigu Apdajk kritikuje ili jednostavno recenzira, obasipajući nas mnoštvom citata kako bi nam približio piščev stil ili uvid (u nešto). U posljednjoj zbirci literarne kritike Due Consideration (2007) najstrožije nešto što ćemo zateći jeste Apdajkovo priznanje da jednostavno nije dozvolio da ga Uelbekov roman Mogućnost ostrva zaprepasti (kao, izgleda, svakog drugog čovjeka koji ga je pročitao). Dabome, nemojte se prevariti da pomislite da Apdajk, na ovaj način, formu literarne kritike nije izdigao na nivo umjetnosti, ali je zanimljivo što je kod njega sve nekako umjereno, osim - u pojedinim romanima - razgoropađene scene seksa.

Raznovrsnost u čitanju

Ono što Apdajk sigurno nikada ne bi uradio jeste da prestane da piše, te stoga i ne iznenađuje što je Barns, čim je čuo za Apdajkovu smrt, razočarano pomislio da je pisac najmanje imao još desetak godina za trošenje. Jer je Apdajk doista bio neumoran kreativac

U ovoj posthumno objavljenoj kolekciji, najmanje su, čini se, zastupljene književne kritike - samo dvjesta stranica od petsto ponuđenih u dijelu sa imenom "Ćaskanje o knjigama"; od toga tridesetak otpada na predgovore za nekoliko knjiga, potom predgovore svojim izdanjima, kao i na par govora ("Humor u fikciji" održan 1970. godine u Seulu, u Južnoj Koreji).

Prvi dio knjige nosi naziv "Prava konverzacija" i sastoji se od memoarskih eseja novijeg datuma o starosti, par pjesama i nekoliko "odbjeglih" (ali ne odveć dobrih) pripovijetki, kako ih naziva priređivač Karduf. U načelu ne postoji bolja kolekcija koja prikazuje piščevo interesovanje od ove. Inkorporirano je i tuce tekstova o galerijama i slikarima (ovom prilikom bih izdvojio izvrsni tekst o izložbi El Greka u njujorškom muzeju Metropoliten 2003/2004.) i fotografima, o svemiru i dinosaurusima, te i o Apdajkovoj pasiji, igri golfa, o kom je već objavio kolekciju crtica pod nazivom Snovi o golfu (1996).

Ako se Trolop najvećma odmarao u lovu (Skečevi o lovu), onda je Apdajk, osim za radnim stolom, najviše uživao na terenu za golf. Tekst iz 2002, "Igrajući sa boljim igračima", počinje rečenicom da su "nesrećni igrači golfa svi odreda nesrećni na svoj način, ali nije istina, kao što glasi ona Tolstojeva poznata formulacija, da su svi srećni igrači golfa u potpunosti isti."

Prosječan čitalac može da nauči dosta toga o kvantnoj mehanici iz Rodžerove verzije (1986) i više nego što mu treba o kompjuterskom jeziku u Selima (2004); u drugim nekim naslovima biće prominentna nauka, astronomija ili tehnologija

Isto tako se čini da ga u generalnom pogledu recentna literatura mnogo ne privlači niti da za njega ona ima veliku vrijednost. Ako biste pregledali Apdajkove kritičke kolekcije, uvidjeće raznovrsnost u čitanju i, u većini slučajeva, posvećenost stranim piscima, evropskim i latinoameričkim. Ovdje je situacija nešto anglocentričnija nego do sada, ali nemoguće je ne diviti se čovjeku koji recenzira Džona Le Karea i Vorda Džasta, oba vrsna pisca napetih političkih romana, zajedno sa biografijama Džona Čivera i Idit Vorton, te i romanima Vilijema Maksvela. Njegovi eseji nemaju limit u karakterima ili se tako makar čini; jedna recenzija može imati od pet do deset stranica teksta, premda se obično najviše strana odvaja za biografije - i do petnaest.

Za Le Kerov izlet u Istočni Kongo, u naslovu The Mission Song (2006), piše da su "rješenja ovog romana, politička i romantična, postignuta na određenoj emotivnoj distanci, iza podebljeg zaštitnog sloja trileroidne svjesnosti i istog takvog očekivanja." Ipak, stiče se utisak da se Apdajku roman prilično dopao. Dok za 15. roman Vorda Džasta, Forgetfulness (2006), piše da bi čitalac u jednoj tačci poželio da dobije i malo one lekareovske dobro iskomponovane zamršenosti i "čisti, profesionalni svršetak/zaključak".

Pisci i komentari

Prilikom čitanja prilično zgusnute biografije Idit Vorton spisateljice Hermione Li, Apdajk piše da "svaka strana polako počinje da nas natkriljuje, poput planinske ivice, koju čitalac prvo obazrivo mora skenirati od vrha prema dnu prije nego što krene sa čitanjem." O Flenu O'Brajenu kaže da "njegovi romani počinju grandioznim naletom i pjesmom, međutim okončavaju se neprijatnom tminom i s odjekom nestrpljenja."

Prilikom smrti Kurta Vonegata 2007, očito bliskog prijatelja, piše da je "pušio cigarete kao da su bile zdrave za njega i prilikom jedne od posljednjih konverzacija koje smo imali, kazao mi je da je skorašnji rentgenski snimak pokazao da još uvijek ima dječija pluća i da je razmatrao da ponudi sebe duvanskoj industriji da ga što prije iskoristi kao reklamu-definiciju čovjeka kome pušenje u stvari pomaže." Hemingvej je, "u poznim godinama, klimavog fizičkog i mentalnog zdravlja, bezmalo ništa nije objavio ali je i dalje konstantno pisao, akumulirajući masu rukopisa za buduću brojnu posthumnu publikaciju, od čega je od najveće vrijednosti dragi memoar o njegovim godinama u Parizu, Pokretna gozba (1964)."

U predgovoru za Nabokovljev roman iz ruske faze, Lužinova odbrana, prevedenom u saradnji sa autorom odmah poslije spektakla koji je priredila Lolita, Apdajk zaključuje da "to verbalno uživanje, ta brižna rascvjetalost verbalne radosti, ponovo će se dogoditi, dvadeset godina docnije, na engleskom jeziku u (autobiografiji) Govori, sjećanje i Pninu, kad je Nabokov konsolidovao virtuoznu kontrolu nad usvojenim jezikom. Jedna nevinost mladalačkog izobilja ornamentiše rusku priču o Lužinu, zajedno sa zrelim ukusom za monstruoznu kompleksnost; za one koji još nisu zakoračili u jedinstveni Nabokovljev univerzum, Lužinova odbrana oblikovaće savršen ulaz u tu svrhu." Ako smijem reći, Nabokov je bio jedna od Apdajkovih muza, zajedno sa Prustom, Hotornom, Henrijem Grinom i Džojsom.

Možda to nekome nije poznato, ali pojedine Apdajkove zahtjevne romane (znam za tri: Parovi, Zeka je bogat i Rodžerova verzija) kod nas je prilično dobro preveo Aleksandar Saša Petrović. I dok varimo u glavi ovu informaciju i nekako prenebregavamo onaj Petrovićev traljavi prevod prve rečenice Ficdžeraldovog Velikog Getsbija ("Kad sam bio mlađi i povredljiviji..."), velika je šteta što se ovi prevodi ponovo ne objave, jer je, na ovaj način, Apdajk, inače nekada veoma zastupljen na Balkanu, sada sasvim pao u zaborav.

( Ratko Radunović )