Mala istorija literature: Nenadmašna magija čitanja

(Mala istorija literature - A Little History of Literature; John Sutharland; Yale University Press, New Haven and London, 2013)

Džon Saterlend (1938) je profesor u penziji na Londonskom koledžu, literarni teoretičar i književni istoričar čije su brojne knjige sigurno najviše recenzirane na stranama ART-a iz jednostavnog razloga što su vrlo zabavne.

Međutim, čovjekova prvobitna zasluga jeste što je prethodno napisao studiju o Tekerijevom pisanju (Thackeray at Work, 1974) i nekoliko bitnih književnih radova o viktorijanskoj literaturi, kao što su enciklopedijski The Longman Companion to Victorian Fiction (1988) i Victorian Fiction: Writers, Publishers, Readers (1976/2005), o viktorijanskim izdavačima.

Takođe je potpisao biografije Valtera Skota, Stivena Spendera i gospođe Hamfri Vard. Tokom višedecenijske karijere je uredio doslovno na desetine Oksfordovih i Pingvinovih izdanja klasičnih romana koje vrijedi kupiti samo zbog njegovih informativnih predgovora, i potpisao knjige kao što su u ART-u predstavljene Kurioziteti u literaturi (2010), Ljubav, seks, smrt i riječi (2011) i Životi pisaca: istorija fikcije u 294 života, izuzetan enciklopedijski rad i sigurno jedna od najvećih književnih knjiga objavljenih tokom 2011.

Da ne nabrajam ostale njegove naslove koji vrve od eklekticizma i beskrajne zabave koju može da pruži i najmanja ruminacija o književnosti: ozbiljnoj i onoj - navodno - manje poštovanoj. Ipak, vrijedi napomenuti da Saterlend takođe redovno piše za britanske novine Gardijan i Tajms, i urednik je emisija o literaturi na radiju i na TV-u BBC.

Vrijeme za čitanje

Isti univerzitet koji je publikovao Živote pisaca, Jejl, uposlio je Saterlenda da se pridruži poznatim teoretičarima/istoričarima u drugim oblastima i da napiše "malu istoriju" - samo sada književnosti. Sudeći prema intonaciji koju zauzima autor, knjiga je očito namijenjena studentima, a time i ljudima koji zaista ne znaju ništa o ovoj temi, pa je prirodno pretpostaviti da će knjiga biti anglocentrična i fokusirana pretežno na djela na engleskom jeziku. Tako da je samo vanserijska erudicija gospodina Saterlenda od takvog rada u stanju da napravi studiju koju može da čita i onaj najozbiljniji poštivalac literature i esejistike, zahvaljujući intrigantnim faktima, zanimljivim uvidima i komičnim analogijama koje često predstavljaju Saterlandov zaštitni znak u sličnim knjigama sa "opuštenijom" sadržinom.

I pored toga što je Saterlend doprinio famoznoj Oksfordskoj biblioteci "Vrlo kratki uvodi" (u temi Bestseleri, 2005), Jejlova edicija "mala istorija" dozvoljava autorima da se akademski rasplinu i valjano oposle pruženi zadatak i, bezmalo aristotelijanski, da krenu od samog početka jer, kao što kaže autor, "literatura uopšte nije mala stvar". Stoga ovo vrlo fino, ali i zahtjevno izdanje, u srednje velikom formatu i relativno sitnog fonta, broji skoro 300 strana.

U predgovoru Saterlend objašnjava da će literatura, kod većine razumnih ljudi, igrati veliku ulogu u njihovim životima, iz razloga što ćemo, osim onog što saznamo tokom svakodnevnice, većinu najdragocjenijih stvari naučiti iz pročitane književnosti. Ako uporno čitamo, piše autor, zateći ćemo se u konverzacijskoj povezanosti sa sa najkreativnijim umovima našeg i prošlog vremena. "Vrijeme provedeno u čitanju je uvijek korisno provedeno vrijeme. Nemojte dozvoliti da vam neko kaže drugačije."

Naglasak u predgovoru je stavljen i na ponovno iščitavanje knjiga, jer se radi o najvećem zadovoljstvu koje literatura može da pruži. Poznata djela književnosti su bezmalo neiscrpna - i to je ono što ih činim velikim. Jer koliko god da im se vraćate, ona će uvijek imati da vam ponude nešto novo. Saterlend zna ove stvari - tokom svoje uredničke karijere i interesovanja za opus Vilijema Tekerija, pročitao je Tekerijev Vašar taština više od stotinu puta. U posljednjem poglavlju ipak zaključuje da se štampanoj formi knjige - možda baš ova koju imamo u rukama - približava kraj, kad se već elektronska izdanja na Amazonu daleko bolje prodaju od onih sa koricama. Dabome, elektronika je korisna u jednom pogledu, ali ne bi trebala da bude išta više od medija koji predano suflira štampanoj formi. Saterlend po tom pitanju samo može da bude lažno pozitivan i da se nada da će se data situacija promijeniti u budućim generacijama.

Kuća fikcije

Mala istorija literature je izdijeljena na 40-ak poglavlja veličine 6-8 strana, dakle eseja koji obligatorno počinju grčkim mitovima i opovrgavanjem Platonovog pravila koji je napisao da je tzv. neozbiljna literatura (igrani komadi, epika i lirika) naročito pogubna za mlađe naraštaje. Jedanaesto poglavlje nosi naziv "Štampanje, publikovanje i kopirajt" i pojašnjava šta je kopirajt i ko je u stvari pravi vlasnik objavljenih naslova.

Nakon toga, u "Kući fikcije", biće predstavljeno pet djela koja se mogu podvesti u fikciju. Dekameron (Bokačo, 1351), Gargantua i Pantagruel (Rable, 1532-64), Don Kihot (Servantes, 1605-15), Hodočasnikova putovanja (Banjan, 1678-84) i Orinoko (Afra Ben, 1688). Ako u slučaju fikcije mislimo i na romane, Saterlend nas savjetuje da je pravi oblik romana nastao u tačno određenom periodu XVIII vijeka, a da su pomenuti naslovi tzv. proto-romani. Dabome, za prvi roman u (samo engleskoj?) literaturi slovi Defoov Robinson Kruso (1719). Sa ranim i srednjim godinama XVIII vijeka, sa Defoom i drugim autorima poput Semjuela Ričardsona, Henrija Fildinga, Džonatana Svifta i Lorensa Sterna, možemo da uočimo kako forma modernog romana isplivava na površinu iz primalne supe velikog broja raznih pripovijesti kojima je čovječanstvo odvajkada bilo odano.

Naredno poglavlje je posvećeno je Doktoru Džonsonu, prvom validnom literarnom kritičaru (Životi najeminentnijih engleskih pjesnika) i tvorcu čuvenog Rječnika (kog su mu predložili trgovci knjiga), znači onoga bez čega nacionalna literatura ne može da funkcioniše. Džonsonu je zbog velike usluge engleskom narodu poklonjena anualna državna penzija od 300 funti. Za pisca Hamleta je napisao da mu fali sofisticiranosti i da na mahove zvuči primitivno.

Posebna poglavlja biće izdvojena za Džejn Ostin ("dugo nam je trebalo da uvidimo da je Ostinova jedan od najvolšebnijih pisaca na engleskom jeziku") i sestre Bronte ("činjenica da su od svijeta vidjele vrlo malo može se naslutiti u njihovim romanima"). Dikens takođe dobija čitavo poglavlje, "Gigant" ("koji to pisac ima sliku na novčanici i na poštanskoj markici?... koji to viktorijanski pisac još uvijek prodaje milion primjeraka svojih knjiga godišnje?").

Hardijevo poglavlje je imenovano "Veliki pesimista". Sinopsis bilo kog od Hardijevih najpoznatijih romana, piše Saterlend, su hronike depresije; "neko je jednom prilikom izjavio da uz njegove romane treba poklanjati i žilet-oštre britve za rezanje grkljana". To je čovjek koji je prestao da piše romane 30 godina prije smrti 1928. i odao se poeziji koja je zapravo bila turobnija.

Kompleksne naracije

Jedno poglavlje dobiće i Virdžinija Vulf, kao o unikatnom novom glasu u literaturi.

Što se tiče o jednom od najunikatnijih glasova, Lorensu Sternu i romanu Tristram Šendi (1759), pomenutim u poglavlju "Kompleksne naracije", autor kaže da ga je Stern pisao u dobu kad je roman doista bio roman, kad je roman, u stvari, prvi put počeo svoj dugotrajni silazak u postmodernizam (gdje, više ili manje, i danas počiva najeksperimentalnija ivica fikcije). Međutim, Tristramov autor još tada je anticipirao fundamentalni problem svakog jadnika koji se otisne u vode pisanja romana: kako da sve potrpa između naslova i svršetka. Jer je to gotovo nemoguće.

Tristram, Sternov narator-protagonista (iliti komična verzija Sterna), odlučuje da ispriča svoje žitije i da, pametno, krene od samog početka. Ali on zaključuje da u namjeri da objasni ko je u stvari Tristram, treba zakopati po prošlosti, treba preskočiti djetinjstvo, krštenje, rođenje i početi od momenta začeća - trenutka kad spermatozoid oplodi jajnik. I dok se priča zahuktava i autor polako stiže do onog pravog početka priče, on ujedno i shvata da je istrošio većinu svog romana: uspio je ispričati žitije samo jedne godine života tek rođenog Tristrama.

Saterlend takođe definiše i literaturu na TV-u, pozornici i na filmu, noviju poeziju, popularnu fikciju, književne nagrade (jadni Golsvordi ni ovdje nije pomenut), kao i ratne pjesnike, egzistencijaliste, postmodernizam, rasnu književnostu, magični realizam (Borhes, Gras, Ruždi i Markes), edvardijance (Kipling, Konrad i Forster), te i apsurdiste kao što su Kafka, Beket, Kami i Pinter. Idealna knjiga za svakog revnosnijeg učenika književnosti.

Uspon romana i kapitalizma

Odgovor na pitanje zbog čega je Robinson Kruso prvi pravi roman nalazi se u podatku da se dogodio u isto vrijeme kad i uspon kapitalizma. Ovdje se radi o sada već opšteprihvaćenoj teoriji Ijana Vata iz studije Uspon romana (1957). Defoov roman, ako ga promišljeno budemo razmotrili, oslikava ono što se u istom periodu finansijski zbivalo u Londonu.

Bila je to era trgovačkih pustolovina, kapitalizma i preduzetništva. U grad biste došli bez prebijene pare i, ako imate sreće, mogli biste zaraditi bogatstvo. A možda i ne biste. U vremenu prije toga, nijedan kmet nije mogao ni da pomisli da postane vitez. Društvena mobilnost ključna je osnova kapitalizma u ovom komplikovanom sistemu ljudskih poslova. Najniži činovnik u gradu bio je u stanju da postane magnat.

Kad je Defoov roman u pitanju, na površini se radi o zaista uzbudljivom romanu koji Defo na početku nije ni potpisao svojim imenom, već ga je prodao naivnim čitaocima kao memoarsku ispovijest. Na napuštenom ostrvu, njegov junak, bez igdje ičega, proglašava sebe kraljem, aludirajući na britansko carstvo, koje je u to vrijeme počelo da grabi velike dijelove svjetskog kopna za sebe.

I poslije 28 godina, Kruso korak po korak uspijeva da stvori pravo malo kraljevstvo, zajedno sa robom Petkom (jer carstvu trebaju robovi). Htjeli mi to ili ne, Robinson Kruso govori o bogatstvu i o njegovom sticanju, a primarni homo economicus o kom je on pisao jeste niko drugi do sam Defo. Poklapa se, dakle, i mjesto i vrijeme i svrha i motiv. U zaključku možemo fusnotirati i autorov život.

Defo je jedan od najinteresantnijih pisaca u engleskoj literaturi, a sigurno je bio najsvestraniji. Tokom svog dugog (za to doba) životnog vijeka, bio je pamfletista, biznismen, mešetar na tek oformljenoj berzi, vladin špijun i priznati "otac engleskog žurnalizma" napisavši stotine knjiga, pamfleta i hronika. I pored svega, nikad se nije obogatio i jednom je završio u apsani. Tek je u poznijem dijelu života stvorio ono što se može imenovati prvim realističnim romanom. Dabome, žanr je u toj istoj formi mogao i da fantazira, a za to su već bila zadužena Sviftova Guliverova putovanja (1726).

( Ratko Radunović )