Iščezla naselja na rubu Podgorice: Predanje o manastirima

Nastavljamo priču o nekadašnjem lješkopoljskom selu Stanjevići i njegovom okruženju. U turskom defteru iz 1523. nailazimo na zanimljiv podatak - da se između sela “Lešnjani Stanjevići, Lešnjani Desići i Lešnjani Kornet” nalazi lug po imenu Luško polje u kome se napasa stoka” - dok se “nešto od toga kosi”.

Pritom se pominju i jedna “mezra (zemljište, njiva) Crnojevića”, kao i “livade Crnojevića”.

Nije najjasnije zbog čega se u opisu lokacije “Luškog polja”, “mezre Crnojevića” i “livada Crnojevića” kao orijentir uzima selo Kornet, koje je prilično udaljeno - u defteru iz 1523. kaže se da je imalo mahale Ilići, Visosalići, Radosalići i Njegosalići. Kornet se nalazi među brdima, na daljini od 2-3 kilometra, dok je selo Šteke, sa te zapadne strane, mnogo bliže ravnici, i stoga, kao orijentir daleko logičnije.

Dakle, Šteke su sa Stanjevićima i Desićima 1523. godine činile veliki trougao u kome se nalazio “lug po imenu Luško polje”. Prema defteru iz 1523. Šteke su pripadale “nahiji Župa”, koja je obuhvatala i sela Beri, Buronje, Brežine, Parci, Sađavica, Momišići, Tološi, Višnjići, Oliverovići i Dublica.

Nahija Grbavci iz 1523. godine

U turskim defterima iz 1521. i 1523. godine nalazimo još jedan zanimljiv detalj. Vidimo da su sela Stanjevići i Desići pripadali “nahiji Grbavci”. Doduše, za naziv ove nahije saznajemo tek iz jednog kasnijeg dokumenta - Dukađinskog deftera iz 1570. godine (“Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića”, 1973, str. 11).

Dakle, u defterima iz 1521. i 1523. ime ove nahije nije navedeno iz nepoznatih razloga, ali je jasno da upravo njoj pripadaju nabrojana sela. “Nahija Grbavci” obuhvatala je 1521. i 1523. selo Grbavce (sa mahalama Ponari, Skupo, Crnopetrići, Piranići, Goričani), kao i sela Desići, Stanjevići, Stanisalići, Goljemadi, Sinjac, Komani Seljani, Komane Gornje, Krusa, Gradac, Kornet i Đeđeza.

Kod Marijana Bolice (1614) nalazimo bitno izmijenjenu situaciju. Nema više “nahije Župa”, dok se prostor između Morače i Sitnice sada naziva Lješkopoljem, pri čemu je tim imenom obuhvaćen i dobar dio današnje Lješanske nahije.

Gdje su bili Desići?

U defteru iz 1523. pominju se sela “Lešnjani Desići”, “Lešnjani Stanjevići” i “Lešnjani Stanisalići”. Iz redosljeda prilikom nabrajanja očito je da su se “Lešnjani Desići” 1523. nalazili negdje na potezu od današnje Donje Gorice prema Grbavcima. Marijan Bolica 1614. precizira da je Desiće činila 41 kuća sa 97 vojnika pod komandom Rada Raičkova. Iste 1614. godine prvi put se pominju i obližnji Farmaci (“Farmachi”) sa 31 kućom i 60 vojnika pod komandom Staniše Ivanova. Desići i Farmaci su dakle u Boličinom dobu postojali naporedo, što ukazuje da su Desići ili preteča današnjih Donjih Kokota ili Lekića.

Što se tiče “mahale Piranići”, riječ je o zaseoku na samom početku Grbavaca, sa strane Lekića, ispod kamenitog grebena na kome se nalaze ostaci Divan-grada. Piranići su vremenom prešli na islam i preselili se na lijevu obalu Morače, u Botun, odakle su se potom iselili u Tuze i Skadar.

Gdje su bili Višnjići i Oliverovići?

Bolica 1614. ne pominje Višnjiće, Oliveroviće i Dublicu. Teško je reći gdje su se tačno nalazila ova sela. Ali, po redosljedu nabrajanja, vidimo da su mogla ležati u polju na prostoru od Veljeg brda prema brdu Zelenici i brdu Gorici.

Na ovo upućuju različiti podaci. Andrija Jovićević je 1926. zabilježio da se “kod vrela Trešanice, ispod Veljeg brda, nailazi na ostatke od sela” (“Zeta i Lješkopolje”, 26).

Kaže i da se u polju “između Gorice i Malog i Veljeg brda nailazi pri oranju i kopanju na mnogo grobova, razbacanih na sve strane” (“Zeta i Lješkopolje”, str. 36).

Potom pominje i predanje, koje sam čuo prije nekoliko godina i od Zarije Mugoše iz Golužbe.

“Stari ljudi pričaju da se ovdje vodila najžešća borba između dva brata Crnojevića, Đorđa i Staniše, i da su to grobovi izginulih u toj borbi. Govore da je Staniša, odstupajući sa bojišta, ranjen kod Botuna i da je tu prešao Moraču i pobjegao” (“Zeta i Lješkopolje”, str. 36).

Jovićević pored ovoga bilježi i predanje “da je sav kraj ispod Malog i Veljeg brda do rijeke Matice bio tako gusto naseljen, da je mačka mogla preći s kuće na kuću, s jednog na drugi kraj ... Ovaj kraj je bio vrlo plodan i pogodan za naselje, osobito u ono doba kada su Malo i Velje brdo bili šumoviti” (“Zeta i Lješkopolje”, str. 42).

Konačno, pominje i da su po narodnom predanju, “ispod Malog i Veljeg brda živjeli u staro doba Španjoli, koji su bili vrlo mnogobrojni i silno pleme”. Jovićević komentariše da se “ova priča vjerovatno odnosi na Lužane, veliko i moćno pleme, čiji se spomen zadržao do danas u imenu Lužana i u mjestu koje se zove Lužnica (do Tološa, pod brdom, S.Č.). Tamo pokazuju i mjesto gdje je živio ban Lužanin” (“Zeta i Lješkopolje”, 42).

Nekadašnja nahija Malonšići

U vezi ovoga bitan je i podatak da se 1523. godine u susjedstvu nahije Župe, nalazila nahija Malonšići, koja je obuhvatala selo Crmljani, zatim veliko selo Malonšići (sa mahalama Vranići, Kosići, Bjeločani, Spuž, Bogišići, Radonjići, Grlov Kuk, Pavlovići, Vladovići, Lješevići, Jednoši, Lužnica), kao i sela Zor (Zur?), Kalođurđeviće i Zagredu.

Malonšići se ne pominju 1614. godine, što znači da je do tog doba došlo do značajnih demografskih i administrativnih promjena.

Dva manastira na maloj razdaljini

Vraćamo se nekadašnjim Stanjevićima, koji su se nalazili negdje na prostoru između brda Gorice i rijeke Sitnice, bliže rijeci. Danas se cijeli taj kraj naziva Donjom Goricom, pa to ime nosi i tamošnji univerzitet “UDG”. Ali, ta institucija zapravo leži na prostoru Golužbe, sela koje se nalazilo na potezu prema Farmacima, preciznije, između rijeke Sitnice i Lješkopoljskog kanala.

Da li su se Stanjevići nekada nalazili na mjestu današnje Golužbe?

Ovu pretpostavku podupire podatak da se u Golužbi, pored jednog kamenitog uzvišenja (glavice), nalazio manastir, čiji se ostaci još naziru u obližnjem šumarku. Tu decenijama stoji i jedan stari kapitel, sa krstom, koji možda potiče od porušenog objekta.

O ovom manastiru, kao i onom na Mratinjskoj glavici, koja je udaljena oko 200 metara od saborne crkve u Donjoj Gorici, govore u više navrata Andrija Jovićević i Pavle Radusinović.

Jovićević 1926. godine bilježi da su tragovi manastira na Mratinjskoj glavici još vidni. Dodaje da je po predanju, oba manastira, i onaj u Golužbi i onaj na Mratinju, podigla kraljica Jelena Uroševa (“Zeta i Lješkopolje, 31).

Radusinović 1991. piše da je “po svoj prilici, na Mratinju prije dolaska Turaka bio kakav manastir ili crkva, koji su oni porušili” (“Stanovništvo i naselja Zetske ravnice”, str. 24).

Na drugom mjestu pominje da su “u Mratinju i Golužbi” postojali ostaci crkve ili manastira, te da je između njih “postojao popločani put, kao što su mjestimično bili vidni ostaci kaldrme i drugdje po selu”.

Dodaje da vlasnici imanja u Golužbi i sada to mjesto nazivaju “kod Manastira”. “Tu su gomile kamenja i 'kamenovi temeljci', kao i tragovi kreča i crvenice” (“Stanovništvo i naselja Zetske ravnice, str. 30).

Radusinović je zabilježio i predanje vezano za manastirište na Mratinju. U njemu se kaže “kako su unatrag oko 300 godina neki ljudi došli iz Dečana na Mratinje i 'po knjigama' tražili staro zakopano blago. Oni su pod neki šipak našli dva bisaga novca. Čuvši za to muslimani Džanovići, na čijem zemljištu je novac pronađen, dadu se u potjeru za njima i na silu im otmu jedan bisag. Za taj novac, navodno, kupili su ovdje, neke livade, koje se i sad nazivaju Džanovića livade” (“Stanovništvo i naselja Zetske ravnice”, str. 27)

Još jedno predanje vezano za Mratinjsku glavicu zabilježio je Andrija Jovićević:

“Kod manastira na Gorici izvirao je u staro doba izvor i za 40 godina toliko je bio jak, da se njegovom vodom mogla natapati sva okolna zemlja; a danas, i za doba najvećih kiša, nema nikakvih izvora. Kraljica Jelena, pošto je podigla ove manastire (u Golužbi i Mratinju), sve u blizini, otišla je nekud dalje u cilju podizanja crkava i manastira. U Crnoj Gori se mnogo priča o njoj i njeno ime je vezano za mnoge manastire, za mnoga mjesta i razne događaje” (“Zeta i Lješkopolje”, 32).

Vrlo je neobično da su se manastiri na Mratinju i Golužbi nalazili na razdaljini nešto većoj od kilometra. Radusinović pominje “popločani put” između njih, kao i “ostatke kaldrme drugdje po selu”.

Tragovi ovog puta još se naziru u Golužbi, pod onim kamenitim uzvišenjem.

Mratinje je prije nekoliko godina zahvatio veliki talas izgradnje kuća, tako da je malo šta preteklo od starog puta – tu se, osim toga, nakon rušenja manastira nalazilo tursko naselje čije su se ruševine do skoro poznavale - iz tog perioda potiču i tragovi kanala (prokopa, “jaže”) za oticanje vode iz rijeke Trešanice prema Kolovratu. Postojali su i šančevi na vrhu Gorice.

Predanje o manastiru u Farmacima

Koliko je cijeli ovaj prostor zagonetan, govori i predanje o manastirima u Farmacima i Berima.

Pavle Radusinović piše da se u krugu crkve u Berima “vidni tragovi veće, najvjerovatnije srednjovjekovne crkve (ili manastira), koju su Turci do temelja razrušili 1862. godine (“Stanovništvo i naselja Zetske ravnice”, str. 35).

U Farmacima se nekada na Sitnici nalazio “Dragićev most”, koji je vodio za Šteke i Gornje Kokote. Njegovi ostaci se još mogu vidjeti, a predanje ga vezuje za predosmansko doba.

Rekli smo da se Farmaci prvi put pominju 1614. godine.

Ali, taj prostor je najvjerovatnije bio naseljen još od praistorije - na to ukazuje jedna neolitska sjekira pronađena u Štekama, poviše Farmaka.

Na starost Farmaka ukazuje i romansko porijeklo njegovog imena, kao i drugi nalazi iz dalje prošlosti. Ima na tom prostoru i starih ublova, poput Donjokrajskog, za koga se vjeruje “da potiče iz doba Rimljana”.

Pavle Radusinović piše da je današnja crkva u Farmacima, kao i ona u Berima, podignuta na temeljima starog manastira ili crkve koju su Turci porušili, najvjerovatnije, 1862. Pominje i da su poviše Farmaka, na mjestu zvanom Plandišta (pored puta za Cetinje) do skoro bili vidni ostaci omanje crkve i groblja. (“Stanovništvo i naselja Zetske ravnice”, str. 36)

Kod Milivoja S. Đurišića nalazimo podatak da “se u Farmacima (u Farmačkom polju) nekada nalazio veliki manastir, koji je imao i prostorije za konak.... U blizini ove crkve nalazi se staro rasuto groblje, najvjerovatnije iz rimskog doba, gdje su pronađeni ćupovi i drugi predmeti od keramike” (“Lješanska nahija”, 2003, 247).

U vezi ovoga treba reći da su na desnoj obali Sitnice, uzvodno od mosta, blizu nekadašnjeg mlina, do prije pola vijeka nalažene grobne kamene ploče, a mogle su se vidjeti čak i otvorene grobnice. Konačno, postoji i predanje da je “oko mosta na Sitnici, sa obije strane, nekada bio grad”.

Predanje o Piran-gradu

Upravo je sada trenutak da se okrenemo najintrigantnijem podatku vezanom za ovaj dio Lješkopolja. To je predanje o zagonetnom Piran-gradu, o kome se prije jednog vijeka čak i učilo u crnogorskim školama i to kao o “farmačkoj znamenitosti”. Naime, u zemljopisu štampanom 1911. na Cetinju pisalo je da su Farmaci poznati po tome „što se u njima nalaze razvaline Piran-grada koji je zidao Stefan Crnojević“.

Ali, to je bilo samo variranje onoga što je 1886. u “Glasu Crnogorca” izvijestio učitelj Janko Uskoković. Riječ je, dakle, o srednjovjekovnom gradu, koji je u proteklim vjekovima skoro potpuno prekrio veo zaborava.

(Kraj u narednom nedjeljnom broju)

Galerija

( Slobodan Čukić )