Staljinističko graditeljstvo: Rađanje sovjetskog realizma

Maja ne, ne, nije ovdje/ Maja ne, ne, nije ovdje/ Maja ne, ne, nije ovdje

KUD Idijoti, "Maja", "Bolivia R'N'R"

(Bonaca, Incognito Records 1991.)

Alesandro de Mađistris...

Ako riješite, jednog lijepog dana, da se ozbiljno upustite u izučavanje ruske/sovjetske arhitekture XX vijeka - pa u to ime krenete redom: predrevolucionarni period, avangardni period - tj. konstruktivizam, pa socijalistički realizam (trebalo bi razlikovati socijal-realizam i socijalistički realizam - tj. socrelizam) ili reakcionarni eklekticizam - odnosno tzv. staljinistička arhitektura - i dalje, ka neoekspresionizmu, brutalizmu i nečemu čudesnom ali malo poznatom - što se u nedostatku preciznije odrednice naziva sovjetskim SF stilom ili sovjetskim neofuturizmom sedamdesetih i osamdesetih godina - sve do raspada Sovjetskog Saveza 1991. godine - nikako nećete uspjeti da zaobiđete jedno ime: Alesandro de Mađistris (Alessandro de Magistris).

Uvaženi profesor na Milanskoj politehnici (Politecnico di Milano) - na Odsijeku za arhitekturu i urbane studije - nezaobilazna je referenca kad je riječ o Moskvi, odnosno procesu konstituisanja Moskve kao paradigme totalitarnog grada u periodu od 1930. do 1950. godine i uopšte o staljinističkoj utopiji - ili pak o individualnim poetikama autora poput Ivana Leonidova, Konstantina Meljnikova, Jakova Černjihova itd.

Skica Ivana Leonidova, sovjetskog arhitekte

De Mađistris je scholar - učenjak, čovjek koji sve zna - tj. pripadnik visokih akademskih krugova koji je dugogodišnjim, predanim naučnim radom, uspio da izgradi kredibilitet vrsnog poznavaoca specifične problematike - ruske/sovjetske arhitekture XX vijeka - posebno arhitekture prve polovine XX vijeka - u njegovom slučaju.

Bio sam u prilici da prisustvujem de Mađistrisovom predavanju na Međunarodnoj naučnoj konferenciji "AUR Arhitektura Utopija Realizam" (International Scientific Conference AUR Architecture Utopia Realism), koja je bila organizovana na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, 3. i 4. ovog mjeseca - i što da vam kažem - da se nije desila čitava ta konferencija i da je u Beogradu nastupio samo de Mađistris - i tada bi se isplatilo pregaziti tih 500 km od Podgorice do gore i ovjeriti to predavanje.

Kada de Mađistris uzme riječ slobodno se možete prepustiti slijedu njegovog izlaganja - bez bojazni da će vam, slučajno, biti servirana neka neprofilirana ili, ne daj bože - nepouzdana informacija. De Mađistris, jednostavno, ništa ne propušta slučaju

Nova postava na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, na čelu sa dekanom Vladanom Đokićem - očigledno istrajava u namjeri da tu instituciju postavi na evropske i svjetske mape. Bilo je dešavanja na BG AF-u i u moje vrijeme, moram priznati - ali se ipak tada nije dešavalo ništa što bi se moglo uporediti sa ovim što se dešava danas. Da me neko pitao, prije nekih 5-6 godina, da li sam u stanju da zamislim Pitera Ajzenmana (Peter Eisenman) na BG AF-u - odgovorio bih odrečno - i cinično bih se nasmiješio.

Dakle, ako mene pitate, sad je pravo vrijeme da pakujete kofere ako vam je do istinskog studiranja arhitekture. U narednih 5-6 godina, ili koliko će već trajati mandat aktuelne ekipe, neće faliti zabave na BG AF-u.

Poznajem neke studente PG AF-a koji bi stavili ruku u vatru da radovi studenata BG AF-a ni po čemu ne odskaču od radova studenata PG AF-a.

Možda je tako, a možda i nije - talenat je, u suštini, univerzalna instanca koja u posljednje vrijeme ne zavisi previše od sposobnosti sredine da ga prepozna, vrednuje i verifukuje, tj. prizna - autentični talenat će ipak isplivati na površinu, na ovaj ili na onaj način, bez brige. Međutim, studenti PG AF-a ipak nisu - i neće biti u dogledno vrijeme - u prilici da vide i čuju gospodina de Mađistrisa - ili Rejnholda Martina (Reinhold Martin), na primjer - na svom fakultetu.

Na stranu to što studentima BG AF-a ne pada na pamet da svoje radove upoređuju sa radovima studenata nekog drugog AF-a, oni znaju da su njihovi radovi najbolji, to vam je ta "imperijalna" arogancija - tako da ne postoji realna potreba da se insistira na bilo kakvim paralelama.

Ključni objekat, koji u neku ruku reflektuje pluralitet interpretacija sovjetske arhitekture koja se dešavala pod firmom "realizam" - upravo je Moskovski metro, "istinski manifest socijalističkog realizma u svojim krucijalnim, formativnim godinama"

Međutim, nije sve u radovima, definitivno - ima nečega i u akademskom ambijentu u kojem nastaju ti radovi... postoji nešto što se naziva akademski kolektiv, tj. akademska sredina - razmišljajte o tome, molim vas.

Dakle, kada de Mađistris uzme riječ slobodno se možete prepustiti slijedu njegovog izlaganja - bez bojazni da će vam, slučajno, biti servirana neka neprofilirana ili, ne daj bože - nepouzdana informacija. De Mađistris, jednostavno, ništa ne propušta slučaju.

Ako de Mađistris kaže da se u posljednje vrijeme, kad se potegne diskusija o realizmu u savremenoj arhitekturi - vrlo često, na neki volšeban način, ipak zaobiđe priča o istorijskim korijenima realizma - gdje de Mađistris suvereno vlada, treba naglasiti - onda je sasvim izvjesno da je socrealizam, pogotovo sovjetski, tj. izvorni socrealizam - odavno stavljen na margine.

Štoviše, zaboravljamo da su se i u zemljama koje su se nalazile van neposrednog uticaja Sovjetskog Saveza - poput Italije - pogotovo neposredno po okončanju Drugog svjetskog rata - vodile debate oko suštinskih ideja realizma u arhitekturi, konstituisanih upravo tridesetih godina u Sovjetskom Savezu.

Na Arhitektonskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu, u periodu od 8. do 10. novembra, biće organizovan međunarodni stručni skup "6. dani pasivne kuće u Hrvatskoj" - što bih vam svakako preporučio - pogotovo polaznicima prvog - i do sada jedinog - dvodnevnog Seminara o pasivnoj kući održanog u Crnoj Gori

Sa druge strane, sovjetski realizam se javlja kao neka vrsta kontre pomahnitalom radikalizmu i utopijskim aspektima avangarde - ali daleko od toga da se konstituisao isključivo kao rezultat nekakve rigidne, strogo subordinirane teorijske određenosti - upravo suprotno, definisan je kroz praksu - koju je paralelno, u stopu, pratila adekvatna i iznad svega svrhovita teorija.

Dakle, nije se početkom tridesetih godina desio nikakav oštar rez između avangarde i socrealizma - postojao je proces koji je trajao neko vrijeme - proces koji je, naravno, bio uslovljen opštom društveno-političkom i kulturnom klimom toga vremena - ali ne baš sasvim, tj. presudno - zaokret je počivao, djelimično, i na internoj arhitektonskoj logici.

Što se tiče monumentalizma - kao bitne odrednice socrealizma - tragalo se zapravo za arhitektonskim izrazom koji bi jasno naglasio superiornost novog društvenog poretka, ali bi istovremeno baštinio i tradiciju, tj. lokalne specifičnosti - de Mađistris kaže da je realizam u Petrogradu sasvim različit od realizma u Moskvi - upravo iz razloga očiglednog vezivanja za lokalnu graditeljsku tradiciju.

Ključni objekat, koji u neku ruku reflektuje pluralitet interpretacija sovjetske arhitekture koja se dešavala pod firmom "realizam" - upravo je Moskovski metro, "istinski manifest socijalističkog realizma u svojim krucijalnim, formativnim godinama", kako tvrdi de Mađistris.

U okviru diskusije koja je uslijedila nakon predavanja, de Mađistris je rekao da bi prilikom izučavanja sovjetske arhitekture u periodu od ranih tridesetih godina pa do početka pedesetih godina - trebalo insistirati na specifičnostima opusa pojedinih aktera na sovjetskoj socrealističkoj sceni - pojedinih autorskih figura - a ne toliko na ideologiji.

U prevodu: ne bismo smjeli podleći dogmama - ako stvarno želimo da spoznamo sovjetsku arhitekturu na razmeđi avangarde i socrealizma moramo isključiti predrasude. Sasvim je izvjesno da korijeni nečega što će kasnije evoluirati u socrealizam sežu do ranog XIX vijeka, u period neoklasicizma - da bi u vrijeme neprikosnovene dominacije avangardne apstrakcije na zvaničnoj sceni, dvadesetih godina, to nešto nastavilo da tinja - a izvjesno je i da avangarda nije otpisana nekakvim dekretom u korist toga nečega, već se polagano gasila kako je jačao kult Staljinove ličnosti.

AUR me žešće pomjerio, moram vam priznati - biće još riječi o AUR-u, obećavam. Da nisam prisustvovao predavanju Keler Isterling (Keller Easterling) na AUR-u, na primjer - priča Vila Areca (Weil Aretz) na Danima Orisa bi me vjerovatno fascinirala - ovako, Arecova priča mi je bila gotovo nepodnošljiva. Ako vas zanima ta stvar, ne bi bilo loše da ovjerite "The Space in Which We're Swimming" na You Tube.

And now for something completely different...

Na Arhitektonskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu, u periodu od 8. do 10. novembra, biće organizovan međunarodni stručni skup "6. dani pasivne kuće u Hrvatskoj" - što bih vam svakako preporučio - pogotovo polaznicima prvog - i do sada jedinog - dvodnevnog Seminara o pasivnoj kući održanog u Crnoj Gori, prije dvije i po godine na Arhitektonskom fakultetu u Podgorici, u organizaciji Njemačkog društva za međunarodnu saradnju (GIZ) i Arhitektonskog fakulteta - u okviru GIZ-ovog programa Unapređenje energetske efikasnosti u Crnoj Gori.

Profesor Ljubomir Miščević, vodeći stručnjak na polju energetski efikasne gradnje u regionu

Taj podgorički seminar - o kojemu ste bili u prilici da se podrobno informišete na ovom mjestu - vodio je arhitekt Ljubomir Miščevič, profesor na Arhitektonskom fakultetu u Zagrebu, inače osvjedočeni stručnjak na polju energetski efikasne gradnje. Miščević je, ujedno, i predsjednik Organizacijskog odbora skupa "6. dani pasivne kuće u Hrvatskoj".

O tome više na Internet stranici arhitekti.hr.

Skrenuo bih vam pažnju, takođe, da rok za prijavu radova za 1. crnogorski salon arhitekture - što će biti upriličen na Cetinju početkom decembra mjeseca - ističe 5. novembra - tj. u idući utorak.

O tome više na Internet stranici sacg.me.

( Borislav Vukićević )