Bečki Die Presse o izložbi crnogorske arhitektonske moderne: Hridi, uvale i beton

Zemlja „crnih gora“ nije prva adresa, ako se misli o arhitekturi Moderne.

Sa strmom obalom, najjužnijim fjordom u Evropi, stjenovitim, oštrim, duboko u kontinent usječenim Bokokotorskim zalivom, sa njenim širokim, skoro nenastanjenim planinskim šumama, sa Cetnjem, glavnim gradom jedne evropske države, u koji se dugo moglo stići samo kozjom stazom iz Kotora, Titogradom, poslijeratnim novogradskim glavnim gradom novoosnovane jugoslovenske republike i od 1960. godine snažno razvijanom turističkom infrastrukturom na primorju: sa svime time se ruralno-tradicionalistička CG sa grandioznim natur-kulisama predstavlja kao na foliji, sa koje sijaju različita srujanja moderne arhitekture.

U Beču organizovati izložbu o arhitektonskoj moderni u Crnoj Gori ideja, koja ne bi baš svakome izgleda primaljivo.

Zahvalnost dugujemo Adolfu Stileru, kuratoru izložbene serije „Arhitektura u Ringturmu“, što je u ovom slučaju i naravno, obzirom da u Ringturmu svoje sjedište ima i „Vienna Insurance Group“, poslovno aktivna u CG.

Iz biznis-angažmana ovog osiguravajućeg društva u zemljama srednje, jugoistočne i istočne Evrope je proistekao niz već veoma zapaženih izložbi o arhitekturi, koje su imale za temu ili 20. i 21. vijek jedne konkretne države ili njenog glavnog grada. Poslije Slovenije, Hrvatske, Beograda, Poljske, Bugrarske, Rumunije, Ukrajine i Tirane na red je došla i Crna Gora, nezavisna od 2006. godine.

Izložba započinje uvertirom o tradicionalnoj crnogorskoj kući od kamena i međom koja je okružuje, da bi se nastavila sa čak i većini stručnjaka posve nepoznatim arhitetonskom draguljem, franacuskim poslanstvom na Cetinju, jednoj od mnogobrojnih diplomatskih misija, otvorenih u glavnom gradu Knjaževine, koja je 1910. prerasla u Kraljevinu da bi nakon Prvog svjetskog rata iščezla u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca. Zgradu francuskog poslanstva je 1911. osmislio Paul Gaudet, koji je arhitektonsko planiranje prepustio Auguste Perretu, jednom od pionira francuske Moderne.

Svečarski klasicizam je osnovna karakteristika Njegoševog Mauzoleja na crnogorskoj svetoj planini Lovćen, djelu bečkog đaka hrvatskog imena Ivana Meštrovića, dok Ortopedska i neurološka klinika u Risnu (Bokokotorski zaliv), još uvijek u upotrebi, izgrađena 1935, već slijedi jednostavnost nove funkcionalnosti.

Isti arhitekta, Milan Zloković, rođen u Trstu 1887, studirao u Gracu, koji se poslije boravka u Parizu skrasio u Beogradu, je 1965/66. podigao hotel Mediteran u Ulicnju, na albanskoj granici. Mediteran je u originalnoj izvedbi bio komlepks više paviljona, ali je dio, poslije zemljotresa 1979, morao biti uklonjen.

Sljedeći protagonista moderne u CG je bio Nikola Dobrović, rođen u Južnoj Mađarskoj, čiji je rad temeljno pod uticajem radikalne česke moderne: studirao je u Pragu kod Karela Teiga.

Dobrović je za česke turiste 1930. podigao ikonski hotel na ostrvu Lopud kod Dubrovnika da bi u kasnijim 1960-im godinama izgradio Poštu u Herceg Novom i Dječje odmaralište u Igalu, danas prazno, kao i mnogobrojne druge građevine prestavljene na ovoj izložbi. Sušta suprotnost Moderni su građevine finansirane od ruskih savremenih investirora u CG, lišene bilo kakve arhitektonske ambicije, a koje na CG obali niču kao pečurke poslije kiše. Enormna zarada je primorcima zakon.

Slavnu prošlost u gradnji hotela u CG reprezentuje Sveti Stefan, od 1955. preuređeno ribarsko selo na istoimenom poluostrvu, koji je Crnoj Gori donio prizvuk odmarališta slavnih. Inkluzivno urbanistički plan, djelo je slovenačkog arhitekte Eda Ravnikara, ali njegov plan je samo djelimično realizovan. Zlatko Ugljen je 1979. na hotelu Fjord u Kotoru, kroz diferencirane strukture oslonjene na siluete okolnih brda, osmislio znamenito arhitektonsko rješenje. Njegov Fjord, kao i Dobrovićevo Dječje odmaralište, danas je ruina.

I u kontinentalnom dijelu CG se nalaze značajna djela arhitektonske moderne: posebno mjesto zauzima hotel Podgorica, rad Svetalne Radević iz 1967, sa svojim britko rastućim kamenim zidom, ili spektakularna zgrada Stare Vlade, djelo Radosava Zekovića, pobjednika na konkursu 1965. godine, čija dva paraleleno ležeća praougaonika na poprečnom postolju krunišu tadašnju praksu građevinarstva CG.

Zahvaljujući više u posljednjim godinama objavljenim zbirkama fotografija jugoslovenske arhitektonske moderne i rad Marka Mušića iz 1976. godine, Centar za kulturu Kolašina, koji je istovremeno i spomenik narodno-oslobodilačkoj borbi, skulpuralno betonske strukture, uživa među arhitektama kultni status.

Pri svemu ovome se skoro uopšte ne može govoriti o specifično crnogorskoj arhitektonskoj Moderni, obzirom da su u CG većina predstvljenih arhitekata bili iz najrazličitijih zemalja. Ali baš u tome i leži specifika posmatranja ove bivše jugoslovenske republike kao kristalizacione tačke različitih strujanja Moderne u Jugoistočnoj Evropi. Tako da ova izložba ne približava samo Austrijancima istoriju arhitekture u regionu, nego je uopšte prva prezentacija arhitekture moderne u Crnoj Gori.

(Preveo Mirko Vuletić)

Galerija

( Iris Meder, Die Presse )