Evropa za sebe

Donald Tramp je prvi američki predsjednik koji smatra da svjetski poredak koji prevodi njegova zemlja - protivurječi interesima Amerike. I mada je današnji svjetski poredak očigledno povoljan za SAD, Tramp je ubijeđen da on mnogo više odgovara Kini. Uplašivši se uspona Kine kao novog pola globalne moći, Tramp je pristupio realizaciji projekta kreativnog rušenja s ciljem da demontira stari poredak i stvori novi, povoljniji za SAD.

Tramp želi da dostigne taj cilj razvijajući odnose s drugim zemljama na bilateralnoj osnovi: u tom slučaju on uvijek može da pregovara s pozicije sile. On demonstrira otvoreni prezir prema tradicionalnim saveznicima okrivljujući ih za parazitizam, a takođe i za to što su stali na put njegovoj rušilačkoj snazi. Osim toga, on ne podnosi brojne organizacije koje doprinose jačanju pozicije manjih i slabijih država u odnosima sa SAD.

Rukovodeći se strategijom “Amerika prije svega”, Tramp koristi predsjedničku vlast da podrije institucije, kao što je Svetska trgovinska organizacija, kao i da izvede SAD iz multilareralnih sporazuma, kakvi su npr. Transpacifičko partnerstvo, Iranski nuklearni sporazum i Pariski klimatski dogovor. Pošto Tramp velikom brzinom započinje nove svađe velikom brzinom, druge zemlje teško uspijevaju da ga prate, a kamoli da formiraju efikasne saveze protiv njega.

Posljednjih sedmica Tramp se baš pozabavio Evropskom unijom. Kako je nedavno primijetio Ivan Krastev iz Instituta društvenih nauka, EU se našla na pragu vjerovatne transformacije u “zaštitnika statusa kvo koji više i ne postoji”. Ja sam predani pristalica ideje atlantizma i multilaterizma i teško mi je da priznam da je Krastev u pravu. Evropi je došlo vrijeme da preformuliše svoje interese i razradi novu strategiju zaštite tih interesa.

Prije svega, Evropljani moraju početi da razmišljaju samostalno, a ne da idu za spoljnopoličkim establišmentom SAD. Evropska unija je sasvim očigledno zainteresovana za očuvanje na pravilima zasnovanog svjetskog poretka, a za koji se Tramp nada da će ga srušiti. Po pitanju Bliskog istoka (posebno Turske) i čak Rusije interesi EU sve se oštrije kose sa interesima SAD. Evropljani, naravno, moraju pokušavati da rade sa SAD u svakoj mogućoj prilici, ali ne i u slučajevima koji znače gušenje njihovih sopstvenih interesa.

Evropljani, takođe, moraju početi da investiraju u vojnu i ekonomsku autonomiju, ali ne radi razlaza sa SAD već za slučaj obezbjeđenja, ako Amerika odbije da ispunjava svoje obaveze. Na sreću, u evropskim prijestonicama već se vode zdrave debate o povećanju nacionalnih vojnih izdataka do 2% BDP-a. Osim toga, program “Stalne strukturisane saradnje” (PESCO) i “Evropska inicijativa za intervencije” (EI2), koju je predložio francuski predsjednik Emanuel Makron, koraci su u pravom smjeru. Sada se postavlja pitanje da li se francuska “Force de frappe” (vojne i nuklearne snage) može proširiti kako bi se obezbijedila kredibilna zaštita za ostale zemlje EU.

Na ekonomskom frontu Evropa se suočila sa dilemom, upoređujući težinu svojih principa i poslovnih interesa. Bivši ministar inostranih poslova Belgije, Mark Ejskens, jednom je rekao da je Evropa “ekonomski gigant, politički patuljak i vojni crv”. Ali, sada Evropi prijeti transformacija i u ekonomskog patuljka. Činjenica da su SAD spremne da prijete drugostepenim sankcijama protiv evropskih kompanija zbog biznisa sa Iranom, izaziva ozbiljnu zabrinutost. I mada Evropsku uniju štiti međunarodno pravo, ona ostaje talac tiranije dolarskog sistema.

U perspektivi će EU biti potrebna jača poluga u odnosima s drugim silama - Kinom i SAD. Ako Tramp želi da transatlantske odnose učini više orijentisanim na sklapanje poslova, onda EU mora biti spremna da trguje različitim političkim pitanjima za sklapanje tih poslova. Uzmimo, na primjer, nedavni zahtjev Ministarstva odbrane SAD Velikoj Britaniji da pošalje više vojske u Avganistan. Ako bi EU prešla na odlučniji pristup ona bi odbila da šalje bilo kakva pojačanja sve dok SAD ne prestanu da prijete sankcijama protiv evropskih kompanija.

Osim toga, Evropa mora razraditi strategiju političkih odnosa sa drugim zemljama. “Velika sedmorka” smatrana je svojevrsnim centrom iz kojeg se upravlja Zapadom, ali na je nedavnom samitu u Kvebeku on, čini se, zatvoren. Trampovo ponašanje bilo je toliko šokantno da su se neki viskopostavljeni evropski zvaničnici sada zamislili da li saveznici SAD treba da formiraju nezavisnu alijansu treće sile kako ne bi dospjeli u procjep između Kine u usponu i Amerike koja pada. U svijetu koji se sve više orijentiše na sklapanje poslova, nova “Velika šestorka” mogla bi postati zaštinik sistema zasnovanog na pravilima. Ali, možemo samo nagađati da li je EU sposobna da formira zajednički front. Evropka unije se cijepa na različite političke grupacije i zato je drugim silama lakše da sprovedu strategiju “zavadi pa vladaj”. Tu strategiju odavno koristi Rusija, a sada je preuzimaju i SAD i Kina. Na primjer, 2016. godine južne i istočne zemlje EU, koje su zavisne od kineskih investicija, uspjele su da potpuno ublaže zajedničko saopštenje EU povodom teritorijalnih pretenzija Kine u Južnokineskom moru.

Tramp se redovno obraća istočnim i južnim zemljama EU s ciljem da unutar Unije posije sjeme razdora. Na primjer, objavljeno je da su činovnici Stejt departmenta natuknuli Rumuniji da Amerika neće na nju vršiti pritisak zbog nepoštovanja principa vladavine prava ako ta zemlja naruši monolitnu poziciju EU i prebaci u Jerusalim svoju ambasadu u Izraelu. Na fonu ionako zategnutih odnosa SAD i EU, Trampova administracija će sve češće podlijegati iskušenju da primjenjuje takvu taktiku.

Nije potpuno jasno kako EU treba da reaguje. Ona može da podigne cijenu za narušavanje zajedničke spoljne politike za zemlje koje to rade ili može da uveća investicije u bezbjednost kako bi čak i zemlje na periferiji osjetile što mogu izgubiti slabljenjem kohezije EU. Ili može sklopiti dogovor sa svojim članicama da se, na primjer, mekše odnosi prema njihovih unutrašnjim stvarima u zamjenu za spoljnopolitičku saradnju.

Kakva god da bude odluka, EU hitno mora da definiše novi kurs. Umjesto neprestanog čuđenja i negodovanja zbog uvredljivih ispada Trampa, Evropljani su obavezni da razrade svoju spoljnu politiku uz čiju pomoć će biti moguće suprotstavljanje takvom ponašanju.

Autor je direktor Evropskog savjeta za spoljne poslove Copyright: Project Syndicate, 2018.

( Mark Leonard )