Parlament i parlamentarizam (II)

Nastavak >>>

Razvitak konstitucionalizma i predstavničke demokratije imao je dugu pred-istoriju. U političkom iskustvu atinskog polisa postojalo je utvrđeno pravilo da svi slobodni građani treba da učestvuju u društvenom životu zajednice, i to načelo zoon politikon, ustvari je proizilazilo iz karaktera ljudske prirode a ne nekog zakonskog propisa. Platon i Aristotel prvi su u filozofskom smislu obrazložili ideju vladavine prava - nomosa - nad svim institucijama antičke države, tako da je Sokrat sledeći tu logiku odbio da pobjegne iz Atine, poštujući više volju zakona od sopstvenog života. Rimski pravnici, ozakonili su pravo kao princip ponašanja čije norme treba da poštuju u istoj mjeri svi punopravni članovi zajednice. I taj duh vladavine prava u povjesnom kretanju ideje prava došao je punog izraza u djelima Loka, Mila, Rusoa koji su dali veliki prilog stvaranju društvenih uslova u kojima će nastati liberalna građanska demokratija. Iako je nakon jakobinske diktature postalo jasno da se vlast ne smije koncentrisati samo u rukama jedne institucije, u ovom slučaju Konventa kao najviše zakonodavne vlasti, nakon francuske revolucije usvojene su krupne promjene u modernoj političkoj istoriji. Podjela vlasti bila je uvod u demokratsku konstituciju zapadnoevropskih država i jednom pravednijem primjeru distribucije i kontrole političke moći. Tako će se uspostavljanje parlamentarizma de facto početi istorijskim procesima još od Kromvelove reforme u Engleskoj i donošenjem 1215 Magna Carta Libertatum kao prvog pravnog akta slobodne Evrope da se zakonskim rešenjima smanji apsolutna moć britanskog monarha. Iz ovog kratkog uvida u istoriju demokratije pokazuje se da istorijske, političke i etičke implikacije parlamentarizma nose sobom republikanizam kao formu političke vladavine u kojoj se politička volja više ili manje podređuje parlamentarnim odlukama.

Tako je tema parlamenta važna za rasprave o vrijednostima demokratije i naročito za takozvane nove demokratije, u koje spadaju sve države bivšeg jugoslovenskog prostora, tzv. tranziciona društva u svojim naporima da uspostave višepartizam i predstavničku formu parlamentarnog sistema. Potreba za novom političkom kulturom dijaloga, ide uporedo sa idejom disperzije političke moći u društvu, kako bi se čitava politička scena konstituisala kao demokratska, jer samo takav idealni koncept podjele vlasti i njihove unutrašnje - stvarne autonomije obezbjeđuje uslove za normalno funkcionisanje pravne države ali i za slobodno ispoljavanje političke volje građana uz poštovanje prirodnih razlika u političkom mišljenju i različitom viđenju političkih rešenja.

Ali kakva je zaista funkcija parlamenta i da li danas prisustvujemo njegovom tihom urušavanju i delegitimaciji njegovog političkog uticaja i mogućnosti da bude mjesto gdje se ne samo raspravlja već stvara i proizvodi politika. U klasičnom parlamentarnom sistemu vlada je odgovorna parlamentu, što znači da parlament može da smijeni vladu glasanjem o nepovjerenju. Lajphart smatra da postoje dvije ekstremne teorijske pozicije o parlamentu. Parlament je mjesto na kome se utvrđuje duga lista propisa i zakonskih propozicija i druga da je parlament institucija čija je glavna uloga polaganje računa i odgovornost vlade. Razlika između parlamentarnog sistema i predsjedničkog tipa vlasti ostaje na snazi, utoliko što su parlamentarne vlade kolektivna tijela i što predsjednik vlade nije biran direktno kao u predsjedničkom modelu, već umjesto toga bira ga parlament. Međutim, kao što je to koncizno rekao Karl Fridrih reprezentacija ostaje ključni aspekt moderne vladavine kao istorijski potvrđen način da se politička volja izgrađuje u parlamentu. Naravno, da i etičko ograničenje poslanika u cilju sprečavanja zloupotrebe političke moći danas sve više dobija na značaju.

No, kakva je stvarno funkcija parlamenta? Pored nesumnjivog političkog uticaja važna je njegova legitimacijska funkcija i funkcija političkog povezivanja. Pokazuje se i empirijskim istraživanjima da stabilan parlamentarni poredak osigurava stabilnost demokratije, tako da parlament jeste najvažniji izraz suverenosti jedne države, mjesto artikulisanja političke kulture. U najširem smislu, riječ je o instituciji koja utemeljuje vladavinu prava i pravnu državu. U praksi se pokazalo da su parlamentarni sistemi stabilniji od predsjedničkih, tako da parlament i dalje jeste najreprezentativnija ustanova za formiranje i predstavljanje nacionalnog identiteta i građanskog uređenja svake države.

Ključno pitanje odnos između zakonodavne vlasti (legislative) i izvršne vlasti (ekzekutive) suštinsko je za određivanje funkcije parlamenta. Kroz najreprezentativniji izraz narodne volje delegira se dio političkog suvereniteta na ovlašćene predstavnike pa bi parlament, trebao da ostvaruje i nadzornu funkciju nad vršiocima vlasti, utoliko što se njegov legitimitet direktno izvedeni iz političke volje građana provjerene na neposrednim izborima. I ta legitimacijska funkcija parlamenta, upravo je osnov za utemeljenost političkog rezona o nadzornoj i kontrolnoj ulozi parlamenta u modernim društvima. Tako parlament treba da bude mjesto dijaloga i smirivanja sukoba, način da se konsenzusom donose rešenja koja izražavaju izraz narodnu volju i u tom smislu postaju najviši - kontrolni mehanizam u demokratizaciji društva i ograničenju političke moći vlasti.

Moderni liberalni republikanizam nastao je na tradiciji antičkog republikanizma formulisanom još kod antičkih filozofa po kojima je interes većine odnosno javno dobro predstavljao svrhu politike i opravdava postojanje države moralnim razlozima. Ideal pravde koji će se u modernoj teoriji obnoviti u djelu Rolsa, je stari (antički) koncepti ontološki utemeljene ideje pravde, dakle pravde kao apsolutne kategorije, objektivno utemeljene koja se manje ili više sprovodi u konkretnim političkim poredcima. Tako pravedno društvo i njegova mogućnost ostvarenja zavise od usmjeravanja svih političkih institucija prema opštem dobru zajednice.

Liberalna demokratija se temelji na ideji većine koja prihvata liberalne vrijednosti, čime se u politički život modernih demokratija uvodi pitanje etike. U starom sporu između liberala i komunitaraca, naročito u poznatom minimalističkom konceptu morala kod libertarijanaca kada su u pitanju etički postulati kod javnih djelatnika i komunitarističkih ideja o ograničenju moći države kroz društvenu solidarnost, najavljeni su neki od najvažnijih pitanja politike. Time se i pitanje parlamenta osvjetljava u novom svjetlu. Jer odnos između građana i političkih partija i poslanika koji ga zastupaju u parlamentu, zavisi od liberalne ili komunitaritičke tradicije o minimalnoj ili široj akciji kojom se države može obavezati na intervenciju u pitanjima od vitalnog značaja. Pritom parlament, bez obzira na sve društvene promjene ostaje otvoreno polje dijaloga - mogućnost da se kroz različite pristupe ipak iskristališu rešenja povoljna ne samo za parlamentarnu većinu koja na taj način ne bi štitila neke posebne interese već stvarno zastupala same građane.

( Sonja Tomović-Šundić )