Najbolje su, najbolje, Crnogorske Drakule

Da pokušam da budem poetično iritantan: svi nacionalizmi liče jedan na drugi, samo je ovaj crnogorski lejm na svoj način.

Niskokalorični nacionalizam

Dakle, crnogorski nacionalizam.

Čini mi se da je problem u tome što, kad se sve uzme u obzir, on nema ni onaj privid suštine i tobožnjeg identiteta koji mu se pripisuje, nego je riječ o pukoj formi kroz koju se artikulišu (da ne kažem, zamagljuju) partikularni interesi određenih interesnih grupa. U samom diskursu crnogorskih nacionalista ne postoji onaj bombastični momenat koji bi djelovao kao simptom iskrenosti: kada se u nacionalističkom narativu pojavi obrt toliko sulud da otklanja svaku sumnju da se radi o zajebanciji ili pokriću za kakve šićardžijske rabote. Evo, uporedimo ga sa sublimatom (veliko)srpskog nacionalizma iz devedesetih, kada sve dobija krajnje fantastičan zaokret kroz dvije izjave: “Kod nas nema građana, ovdje su svi Srbi” (Nedeljko Rašuo) i “Kad se pronađe prava Lazareva glava i spoji sa telom, tada će i Srbija biti srećna zemlja, onaj izgubljeni raj ponovo pronađen” (Milić od Mačve).

Kada nacionalizam poprimi taj stripovski tonalitet – odnosno, kada se on može sumirati u nekoliko riječi koje bi komotno mogli da izgovore Sekač ili Krang – onda znate da je posrijedi ono pravo, da ljudi zaista vjeruju u to što pričaju, i da rade mimo ličnog interesa. Recimo, ove dvije izjave nose suštinu (veliko)srpskog nacionalizma devedesetih: njegovu meta-političnost i trans-istoričnost. Kada se, međutim, radi o crnogorskom nacionalizmu, možete reprizirati i premotavati Istorijske paralele do mile volje, ili pak rovariti po Crnogorskom književnom listu, ali ovako kul izjave nećete naći. Nećete, jer ispod sve te priče, ne postoji tu ništa crnogorsko, već isključivo konvergentni lični, klanovski i partijski interesi koji se predstavljaju kao opšte dobro.

I zato je crnogorski nacionalizam tako lejm.

...crnogorski nacionalizam je toliko postmoderan da neprekidno referiše na sebe samog – on se zapravo ne odnosi ni na šta van sopstvenog diskursa

No, on i kao takav – kao šareni skrinsejver za disfunkcionalni operativni sistem jedne države – jeste zanimljiv, barem fenomenološki. Prije svega zato što crnogorski nacionalizam nije ni imao kad da najprije nastupi kao tragedija: da ga artikulišu ozbiljni ljudi sa neozbiljnim ambicijama. U samom začeću, on se (po)javio kao farsa: artikulisali su ga neozbiljni ljudi sa ozbiljnim ambicijama. I godinama kasnije, nakon što su te ambicije postignute, on se i dalje ponavlja kao farsa: od državnog aparata, preko standardizovanog novogovora, do životnog standarda građana, u Crnoj Gori sve je smjehotresno poražavajuće.

Drugi razlog tome jeste taj što je crnogorski nacionalizam toliko postmoderan da neprekidno referiše na sebe samog – on se zapravo ne odnosi ni na šta van sopstvenog diskursa. Hoću reći, dok drugi nacionalizmi funkcionišu poput straha – javljaju se u prisustvu (u)poznate i određene opasnosti vezane za okolnosti i objekte koji su spoljni, konkretni i stvarni – crnogorski nacionalizam je orkestriran poput anksioznosti – javlja se kao neodređena tjeskoba. Anksioznost se, ukratko, razlikuje od straha samim tim što predstavlja “strah očekivanja”, dakle složeno stanje bojazni, strepnju, uznemirenost i napetost, ali i rasplinutosti, nedoređenosti unutrašnjeg porijekla koja nije u vezi sa određenim stvarnim okolnostima ili objektima koji predstavljaju stvarnu opasnost. Zato se u Crnoj Gori nacionalizam, recimo, ne javlja kao reakcija na devastaciju privrede (ili barem kao posljedica iste), već se isključivo pojavljuje kao odbrana od fantomskih prijetnji iz budućnosti: ukidanje nezavisnosti, sprečavanje evropskih integracija, ili pak otimanje identiteta. Tamo gdje vlada takav nacionalizam – onaj u kojem je odgovor na problem podjednako lažan kao i sam problem – ne može biti nikakvog funkcionalnog, djelotvornog patriotizma: borba sa izmišljenim prijetnjama služi kao taktika odvraćanja pažnje od realnih opasnosti po crnogorsko društvo.

KAP po KAP, bukkake

I ovog ljeta smo bili u prilici da se uvjerimo koliko je to “zvanično crnogorsko rodoljublje” štetno po samu državu Crnu Goru. Kad sam poslednji put obratio pažnju na medije, Crna Gora je bila nezavisna i suverena, sa sve zastavom na Ist Riveru i svjetskim džet-setom koji nas svako malo posjećuje (što zbog nezavisnosti, što zbog raštana). Ukratko, međunarodno i priznata i poznata država. Kao takva, među svojim fanovima ima status koji nadilazi okvire pravno-političke ontologije – vidite, Crna Gora je vječna. Kao materija. Ili pak kao glupost. A u toj našoj vječnoj državi ništa ne može biti toliko epsko kao glupost, i to ona što uglavnom potiče od ljudi koji se često – a uvijek licemjerno – pozivaju na vječnost društvenih, istorijski kontigentnih tvorevina kao što je jedna država.

Kad sam poslednji put obratio pažnju na medije, Crna Gora je bila nezavisna i suverena, sa sve zastavom na Ist Riveru i svjetskim džet-setom koji nas svako malo posjećuje (što zbog nezavisnosti, što zbog raštana)

Elem, u međuvremenu se pojavila prijetnja svemu tome. Predstavljena je gotovo tolkinovski: na horizontu se pojavila tama, zlo koje nikada ne spava, uvijek vrijebajući da proždre našu nezavisnost, zagadi nam izvor suverenosti, izblamira nas pred poznatim i slavnim, i vječnosti udari rok trajanja! Ove ljetnje sezone, to zlo se pojavilo u vidu Žirija za dodjelu Trinaestojulske nagrade. Koji je, ako je vjerovati reakcijama, ka Crnoj Gori uperio “Zvijezdu smrti”…

Da nacija zadrhti!

Drevni kult “Čuvara nezavisnosti, državnosti i ličnih povlastica” odmah je reagovao. Kao i u svakoj drugog old school epskoj fantastici, reakcija na nadolazeću tamu ukazala je da ono što se želi sačuvati i očuvati u Crnoj Gori nisu ništa drugo do prilično apstraktne, univerzalne vrijednosti koje, kao takve, gotovo da nemaju nikakav ekskluzivan odnos sa ovom teritorijom. Evo, sami se uvjerite: čojstvo, junaštvo, sloboda, nezavisnost, suverenost, “bolji život”, “evropske vrijednosti”… Ništa od toga nije “samo i isključivo” crnogorsko, već je riječ o zajedničkim idealima i snovima ljudske vrste. Dakle, ništa tu nije “naše” što bi neko da nam uzme, a da to prije toga mi nismo već posudili od nekog drugog.

Međutim, ono što je tu “samo i isključivo” crnogorsko jeste način na koji crnogorski nacionalisti “to i samo to” predstavljaju kao Crnu Goru, zanemarujući realni aspekat države. Da sve bude još gore: te apstrakcije su se nekako pretvorile u programske politike partija, pa i javne politike same vlade. Tako smo dospjeli u situaciju da strateški razvoj naše zemlje zvuči kao parafraza poznate šale Gruča Marksa o advokatu: “Imamo li mi, Crnogorci, nekih problema? Pustite nas onda u Evropsku Uniju! Onda ćemo imati još više problema, ali imaćemo i Evropsku Uniju da se bavi njima!” To je to, otprilike: dobili smo nezavisnost samo da bismo je predali zemljama sa bogatim kolonijalnim iskustvom. I tu leži ključni problem Crne Gore: ta upućenost nacionalističkog diskursa na apstraktne, “velike” problem (i puteve) udaljilo je Crnu Goru od onih konkretnih, “malih” problema koji – htjeli mi to ili ne – jesu Crna Gora.

Samo se kroz rješavanje tih realnih, konkretnih problema mogu ovaploditi ove apstrakcije koje nacionalistički diskurs tako žarko priželjkuje. Jednostavno, teško je imati nezavisnu, suverenu i funkcionalnu državu kada nemate privredu. Po ko zna koji put, zahvaljujući bajnim politikama vlade, Kombinat aluminijuma Podgorica nam je eksplodirao u lice dovodeći u pitanje solventnost države. Da podcrtam: sve ono čega su se “čuvari crnogorske državnosti” plašili – otimanje nezavisnosti, suvereniteta, and whatnot – odjednom im se odigralo ispred nosa, a da to nisu ni primijetili (jer su, sjetimo se, bili prezauzeti padanjem u nesvjest zbog odluke Žirija za dodjelu Trinaestojulske nagrade). Dakle, pred nama se odigrava devastacija realne osnove države – njene privrede – ali fanatični pogledi (ljudi na pozicijama) još jednom su uprti ka “velikosrpskoj prijetnji”… I tu stvari postaju jasne: cilj crnogorskih nacionalista nije odbrana Crne Gore, već samoafirmacija kroz sukob sa izmišljenim neprijateljima.

Stoga se nameće ključno pitanje: kako sačuvati Crnu Goru od njenih (zvaničnih) čuvara?

Zlatne glavice

Standardizacija crnogorskog (komercijalnog) nacionalizma i (pre-paid) patriotizma jeste, prije svega, funkcija ekonomske i političke dominacije određenih interesnih grupa. Jer, da se razumijemo, nacionalizam kao takav ne obraća se finansijskom ličnom interesu, niti bilo kakvoj želji za moć, već nečemu što nije ni ekonomsko ni političko – kulturnom. Stoga, anksioznost koja se javila povodom dodjele Trinaestojulske nagrade zapravo je društvenog karaktera, dok je kulturno samo njen simptom – tobože strah od toga da će nestati autentični i autohtoni crnogorski etno-nacionalni način(i) života. Ova tjeskoba je slična onoj koju generiše strah od globalizacije – da će lokalne kulture iščeznuti čim se u njih unese strani element. Međutim, ono od čega strahuju naši nacionalni prvaci nisu (realni) negativni efekti globalizacije, već za njih uvijek prisutna (imaginarna) prijetnja srbifikacije. Kroz navodno očuvanje crnogorske kulture i identiteta od srbifikacije zapravo se nastoji očuvati odličan životni standard grupe ljudi koja tu prijetnju stvara i od koje nas ona navodno brani.

No, ekonomski problemi sa kojima se suočava naša država ipak su posljedica negativnih efekata globalizacije. A to je dobar dio javnosti i shvatio onda kada se nije ni osvrnuo na ovogodišnje dobitnike Trinaestojulske nagrade. Realno traume poznate kao “Deripaskin dug koji ja, građanin, otplaćujem” konačno je skrenuo pažnju velikog dijela javnosti na realno našeg problema. Država možda jeste nezavisna de iure, ali kad pljačka sopstvene građane u ime bjelosvjetskih korporacija, onda je de facto zavisna. I malo šta osvješćuje narod u post-referenduskom stanju nacionalnog ponosa kao činjenica da je objekat njihovog obožavanja tek puka fantazija.

Dakle, “građanska priča” po formuli Crnogorci + sve manjine – Srbi. Zato crnogorski nacionalizam ima smisla jedino ukoliko je suprostavljen srpskom identitetu, odnosno srpskom nacionalizmu

Taj rascjep u percepciji prijetnje Crnoj Gori ukazuju na dva suštinski različita doživljaja današnje Crne Gore – dva rodoljublja, ako baš hoćete. Prvo je ono zvanično, derivat komercijalnog nacionalizma – simbolički patriotizam. On je uglavnom u vezi sa odbranom državnih simbola i nacionalnog identiteta kroz puko navijanje – malo za sportske, malo za političke šampione. Drugo rodoljublje je prokazano kao antidržavna aktivnost, a zapravo predstavlja zdrav građanski odnos prema državi – kritički patriotizam. Za razliku od prvog, ovaj ovaj patriotizam ne fetišizuje državu (i njen status quo), već je posmatra kao servis za građane, službu koja se mora stalno unapređivati i, kad dođe vrijeme za to, mijenjati.

Ukoliko pripadate ovoj drugoj grupi, onda nećete imati problem s tim da sebi priznate jednu veliku istinu: Crna Gora kao formalno-pravno nezavisna država danas je zavisnija od spoljašnjih činilaca više nego što je to ikad bila (u zajednici sa Srbijom, recimo). Sam cilj nacionalnog oslobođenja ukazao je na neuspjeh u njegovom ostvarivanju: recimo, još od oslobađanja od kolonijalnih sila, svaka zemlja koja se oslobodila hegemona stičući nezavisnost, upala je u polje kapitalističke dominacije – kao podanik finansijskog tržišta. Tako je danas i sa Crnom Gorom – državom koja je potpuno zavisna od stranog kapitala (u formi pozajmica, pomoći, investicija, itd.).

Parta Čaterdži je fino primijetio da “nacionalistički impuls uvijek mora biti dio neke veće politike koja nadmašuje nacionalizam; u suprotnom postizanje njegovog zvaničnog cilja – nacionalne nezavisnosti – postaje bez sadržaja”. U nas, ta “veća politika koja nadmašuje nacionalizam” nikada nije otišla dalje od politikantsko-šićardžijske varke: jednostavno, zvanični crnogorski nacionalizam ne služi nikakvom opštem, društvenom interesu, nema nikakvo kohezivno i mobilizatorsko dejstvo i nema nikakav politički program diferencijacije u odnosu na bilo koju drugu naciju, osim kao infantilni pojavni oblik “anti-srpskog”. U prilog tome ide i to što je jedna od manifestacija crnogorskog nacionalizma neimanje jasnog stava o bilo kojoj drugoj nacionalnoj manjini. Otud se on nerijetko plasira i prodaje kao građanska priča, navodno oslobođena svih predrasuda, a opet sa jasno identifikovanim antipodom: isključivo srpskim nacionalizmom. Dakle, “građanska priča” po formuli: Crnogorci + sve manjine – Srbi. Zato crnogorski nacionalizam ima smisla jedino ukoliko je suprostavljen srpskom identitetu, odnosno srpskom nacionalizmu.

Do referenduma, ta “velikosrpska zavjera” možda je i nudila jasnu i jednostavnu kognitivnu mapu našeg životnog prostora: sve ono loše što se dešavalo (u) našoj državi bilo je proizvod upravo te zavjere. Međutim, to uvođenje spoljašnje prijetnje samo je unijelo lažnu jasnoću u situaciju: “samo da nismo u zajedničkoj državi, sve bi bilo idealno”. Krivac je bio jasno označen, a rješenje se samo nudilo… Prosto kao pasulj.

Iz današnje perspektive, ništa nije tako jasno i jednostavno. Ključni problemi s kojim se Crna Gora tada sučeljavala, ali i s kojim se danas suočava, jestu interne, strukturne prirode – generisani u njenom socio-ekonomskom, pa time i političkom sistemu. Otuda tolika potreba da se kulturna dimenzija nacionalne ugroženosti stavlja u prvi plan: držanje za nacionalni identitet služi kao (lažna) odbrana od trauma zahvaćenosti vrtlogom netransparentne tržišne apstrakcije.

A ona ima svoje avatare u vidu KAP-a, pljačkaškog oporezivanja, neracionalnog zaduživanja, rasprodaje javnog vlasništva, sumnjivih privatizacija…

Ujedinjeni Beranski Emirati

Danas, jedini istinski patriotski čin koji stoji na raspolaganju građaninu Crne Gore jeste da prestane da posmatra svoju državu u apstraktnim kategorijama i sagleda je kontekstu konkretnih, realnih problema: pogubnih vladinih politika, nesposobnih i neodgovornih političkih predstavnika, javašluka lokalne samouprave… To isto znači da građanin mora biti u stanju da odbaci svaki interes koji mu se nameće “odozgo” – iz centara političke moći – kao stran, i da posjeduje dovoljno političkog subjektiviteta da sam identifikuje sopstveni interes koji će ga motivisati za političku akciju, ma koliko on lokalizovan bio.

Za razliku od ostalih balkanskih država, Crnoj Gori nikad nije bio potreban nacionalizam da bi opravdala svoje postojanje, što je, zapravo, jedina specifičnost naše političke kulture koju vrijedi braniti – time što nećemo biti nacionalisti

Zvuči idealistički, ali nešto slično već se dogodilo u Crnoj Gori, u Beranselu, i tome sam posvetio tri teksta.

U Mordoru, kraj Berana

Beranski masakr toksičnim otpadom

Poslednji tango i keš u Beranama

Još jednom, hrabri Beranselci služe za primjer. Njima interes nije nametnula nijedna politička partija, nevladina organizacija, ambasada, niti bilo kakav drugi centar moći. Ne, njihov interes je došao “odozdo” – od samih građana, koji su prepoznali realnu prijetnju svome svakodnevnom životu, i tim su se povodom i s tim razlogom politički organizovali.

Za razliku od ostalih balkanskih država, Crnoj Gori nikad nije bio potreban nacionalizam da bi opravdala svoje postojanje, što je, zapravo, jedina specifičnost naše političke kulture koju vrijedi braniti – time što nećemo biti nacionalisti. A Beranselci su svojim postupkom odbranili i očuvali sve one vrijednosti koje su tako mile crnogorskim nacionalistima; odbranili su ih tako što ni u jednom trenutku nisu djelali u ime bilo kakve apstrakcije, pa ni same nacije. Djelali su u svoje ime, izgradivši subjektivitet u odnosu na konkretni problem. Štaviše, Beranselci su pokazali i što znači biti pravi rodoljub u današnjoj Crnoj Gori: zaštititi konkretni komad zemlje od konkretnih javnih politika u ime opšteg interesa. Jer, patriotizam nije samo zaštiti državu od neprijatelja, patriotizam je i zaštiti društvo od države.

Nedavno masovno trovanje u Beranama, a potom policijska intervencija u Beranselu pokazali su da se najrelevantnija politička borba odigrava daleko od Skupštine Crne Gore, u jednom selu na sjeveru države: borba između interesa konkretnog društva i lažnih potreba apstrakne države. Ko danas želi da razumije Crnu Goru i patriotizam, treba samo da posmatra situaciju u Beranama i hrabru borbu Beranselaca. Ko zaista voli Crnu Goru, treba da im se pridruži.

A kad imate ljude koju pokazuju primjerom, suvišno je bilo šta više pisati.

( Bojan Baća )