Posljednja Mandelina borba

Gotovo dva mjeseca, od prijema u bolnicu u Pretoriji, odvija se dramatična, možda posljednja borba 95-godišnjeg Nelsona Ralihlahle Mandele, popularnog Madiba, prvog demokratskog predsjednika Južne Afrike, jedine istinske ikone i nespornog moralnog autoriteta na kraju XX i početku XXI vijeka. Mandela je najveći dio svog života posvetio borbi za jednakost i prava većinskog stanovništva Južne Afrike, bio oličenje njihovih patnji, ali i nadanja da će, jednog dana, biti slobodni ljudi. Dao je najveći doprinos otporu protiv rasističkih zakona i sistema aparthejda, te užasne sramote XX vijeka. Kao zatvorenik koji je 27 godina proveo na robiji, preuzeo je rizik da otpočne pregovore sa režimom aparthejda i da utiče da se taj sistem napusti. Nakon oslobođenja i pobjede na prvim slobodnim, demokratskim izborima na kojima je prvi put glasalo i većinsko, crnačko stanovništvo, bio je najveća garancija zaštite prava bjelačke manjine i do kraja zastupao i sprovodio politiku nacionalnog pomirenja. Posle brojnih nagađanja svjetskih medija da li je Mandela uopšte živ, ili ga održavaju na aparatima pošto porodica i ANC ne mogu da se slože da isključe aparate, stigla je potvrda da je Mandela, iako i dalje u teškom, kritičnom stanju, prenijet u svoju kuću u Johanesburgu sa svim aparatima i ljekarskom njegom koji ga održavaju u zivotu.

Od nenasilja do oružanog otpora i osude na doživotnu robiju

Mandela je rođen 18. jula 1918, u selu Mvezo, u distriktu Umtata, glavnom gradu Transkei-a, jedne od većih regija Južne Afrike. Pravni fakultet je završio na crnačkom univerzitetu Fort Hare, kao jedinom centru visokog obrazovanja za crnačko stanovništvo Južne Afrike. Nakon završenih studija 1941. dolazi u Johanesburg, zapošljava se u rudniku zlata Crown Mines, gdje upoznaje Valtera Sisulua, jednu od vodećih ličnosti Afričkog nacionalnog kongresa (ANC), sa kojim će vezati životni i revolucionalni put. Ubrzo počinje da radi u advokatskoj kancelariji Sidelsky, potom će sa Oliverom Tambom otvoriti samostalnu advokatsku kancelariju 1947. koja će sve više zastupati interese obespravljenog, većinskog, crnačkog stanovništva.

Te okolnosti učinile su da Mandela shvati da će ostatak života posvetiti borbi za slobodu i prava afričkog stanovništva. U svojoj autobiografskoj knjizi “Dugi put do slobode” kaže: “Biti Afrikanac u Južnoj Africi znači biti politizovan od rođenja, bio toga svjestan ili ne. Jer, afričko dijete rađa se u bolnici koja je samo za Afrikance, odvezu ga kući autobusom samo za Afrikance, živi u oblasti rezervisanoj samo za Afrikance, eventualno ide u škole koje su samo za Afrikance”. Pominjući ljude koji su na njega najviše uticali da pristupi ANC i oslobodilačkoj borbi, ističe, prije svih, Antona Lembedea, O. Tamboa i V. Sisulua. Posebno izdvaja Sisulua koji ga je tretirao kao sina, u njegovoj kući je provodio najviše vremena, tamo su 1944. Mandela i drustvo osnovali Savez mladih ANC. U domu Sisulua sreo je Evelin Mase, prvu suprugu. Ubrzo su uslijedili događaji puni iskušenja – donošenje rasističkih zakona; drakonske mjere vlasti, zavođenje vanrednog stanja, kampanja neposlušnosti i pasivnog otpora, štrajk rudara i dr. Mandela je već 1947. izabran na prvu visoku funkciju u ANC – član Izvršnog komiteta ANC za Transvaal, potom kooptiran u Nacionalni izvrsni komitet ANC, a 1952, izabran za prvog podpredsjednika ANC.

Akcije nesaradnje, nenasilnih protesta i neposlušnosti izazivale su drastične reakcije vlasti, Mandelu više puta hapse. Prijetila je opasnost zabrane organizacije i njenog prelaska u ilegalu. Mandela 1952. dobija zadatak da pripremi plan djelovanja u uslovima ilegale. Već naredne godine istupa sa ocjenom da je došao kraj Gandijevskoj politici pasivnog otpora, koje se ANC pridržavao od osnivanja 1912, da je nenasilje beskorisna strategija sa kojom se nikada ne može srušiti režim bijele manjine. Odgovor na nasilje mora biti oružani otpor, stoga oslobodilački pokret mora biti spreman da ga koristi. Ponovo je uhapšen 1956, pod optuzbom za veleizdaju, a zatim i njegov brak sa Evelin zapada u krizu i oni se rastaju. Evelin je pripadala crkvi Jehovinih svjedoka, njena vjerska načela nikako nijesu mogla prihvatiti metode oružanog otpora, a Mandela nije želio da posvećenost borbi zamijeni posvećenošću Bogu. Ubrzo upoznaje Vinni Madikizela sa kojom će se 1958. i vjenčati. Vini se takođe uključila u politički rad, preko organizacije žena ANC (u braku su imali troje djece, ali su se iz političkih razloga razišli 1992). Konačno, njegovo zalaganje za oružani otpor dobija podršku Nacionalnog izvršnog komiteta ANC juna 1961. a potom i Kongresa pa je izabran da osnuje i vodi Vojno krilo ANC (Umkonto We Sizwe – Koplje naroda) iako nikada nije bio vojnik, nikada nije ratovao, niti ispalio metak.

Mandela se od tada skrivao po zemlji (Black Pimpernel), ali ga 1962. hapse i nakon suđenja (Rivonija proces), 12. juna 1963. osuđuju na doživotnu robiju. Najveži dio robije, gotovo 20 godina, proveo je u čuvenom zatvoru Roben Island, u blizini Kejptauna, koji je, kako sam Mandela ističe, bio za njega i drugove Univerzitet zbog onoga što su politički zatvorenici mogli naučiti jedni od drugih.

Otpor i sankcije djeluju, na pomolu pregovori

Posle gotovo dvije decenije robijanja na Roben Islandu, 1982. je prebačen u Polsmur - zatvor najvećeg stepena bezbjednosti, blizu Kejptauna. To je već bio nagovještaj da režim aparthejda, pod pritiskom unutrašnjeg otpora crnačkog stanovništva i međunarodnih sankcija, traži izlaz. Uz angažovanje mnogih inostranih faktora, a nakon dolaska Pitera Bote na čelo Južne Afrike, u tom zatvoru otpočinju kontakti vlasti sa Mandelom, kojeg posjećuju i neke istaknute zapadne ličnosti, sa namjerom da se pridobije za pregovore o okončanju oružanog otpora crnačkog stanovništva. Bota već 1985. u parlamentu najavljuje mogućnost oslobođenja Mandele, ako se bezuslovno odrekne nasilja. Mandela na to odgovara: samo slobodan čovjek, a ne zatvorenik, može pregovarati, ali je došlo vrijeme za razgovore, vojna pobjeda predstavlja udaljen, ako ne i nemogući san. Komonvelt je formirao Grupu eminentnih ličnosti koje vode raniji predsjednik Nigerije Obasanjo i bivši premijer Australije Fraser, koji vode razgovore sa Mandelom i vlastima Južne Afrike. Mandela je tada saopštio da je čvrsto posvećen nerasnom društvu, da vjeruje u Povelju slobode ANC jer ona sadrži principe demokratije i ljudskih prava, te da bijela manjina treba da se osjeća sigurnom u novoj Južnoj Africi. Avgusta 1988. razgovara sa predsjednikom Južne Afrike Botom koji, naredne godine, zbog srčanog udara, odstupa najprije sa mjesta predsjednika Nacionalne partije, a potom i sa mjesta predsjednika države. Njegov nasljednik Frederik de Klerk, nastavlja razgovore sa Mandelom. Konačno, 2. februara 1990, u parlamentu, De Klerk saopstava program rasformiranja sistema aparthejda, ukidanja zabrane oslobodilačkih pokreta ANC, PAC, KP i još 31 ilegalne organizacije; oslobađanje političkih zatvorenika, suspenzija smrtne kazne, ukidanje vanrednog stanja; te odluku o početku pregovora. Nedelju dana kasnije De Klerk saopštava Mandeli da će narednog dana, 10. februara, biti oslobođen, što je i učinjeno.

Svijet, a ne samo većinsko stanovništvo Južne Afrike, sa oduševljenjem je dočekalo oslobađanje Mandele i drugih političkih zatvorenika, te legalizaciju oslobodilačkih pokreta i otpočinjanje procesa ukidanja sistema aparthejda. Otpočeli su najprije pripremni, a potom i formalni razgovori o gradnji demokratske Južne Afrike da bi se 3. juna 1993. višepartijski forum saglasio da se 27. aprila 1994. godine organizuju prvi nacionalni, nerasni izbori na kojima će prvi put u istoriji Južne Afrike, crnačka većina imati pravo glasa i birati buduće lidere zemlje. Odlučeno je da se izabere Ustavotvorna skupština koja će pripremiti novi ustav i izabrati novog predsjednika. Iste godine Mandela i De Klerk dobili su Nobelovu nagradu za mir. Izbori su održani u miru i dotadašnji predsjednik De Klerk je 2. maja 1994. priznao da je, nakon 3 vijeka vladanja, bijela manjina morala prepustiti vlast vecinskom crnačkom stanovnistvu. Mandela je i tada, nakon ubjedljive pobjede, pokazao svoju veličinu: iako je ANC osvojio ubjedljivu pobjedu i većinu glasova birača, De Klerka je izabrao za potpredsjednika Južne Afrike i, na taj način, učinio još jedan krupan doprinos pomirenju i sprečavanju nasilja koje je ovakva promjena mogla izazvati. Mandela je mogao da saopšti: konačno smo slobodni – ovo je vrijeme kada treba da zaliječimo naše rane i gradimo novu Južnu Afriku. Ubrzo je formirao Komisiju za mir i pomirenje, na čelu sa nobelovcem, arhiepiskopom Dezmondom Tutuom, koja je ispitivala zločine kako bijele manjine, tako i većinskog stanovništva, uključujući i ANC, te je i njegova supruga Vini odgovarala pred Komisijom za optužbe za nasilje i ubistva koja su počinjena od strane organizacija koje je ona vodila.

Prvi predsjednik slobodne Južne Afrike povukao se sa čelnog mjesta 1999, nastavljajući da se zalaže za nacionalno pomirenje, da doprinosi konsolidaciji političkih prilika u Južnoj Africi, da učestvuje u mirovnim i humanitarnim misijama u Africi i van nje.

“Priznajem samo sud svoje partije” (Tito kao inspiracija)

Jedan od prvih izlazaka Mandele iz Južne Afrike, nakon oslobađanja, uslijedio je na 10. godišnjicu nezavisnosti Zimbabvea, 18. aprila 1990. Među brojnim delegacijama, Mandela je bio centralna i najtraženija ličnost. Na tu svečanost bila je pozvana i delegacija SFRJ, a vodio je Borisav Jović, koji je narednog mjeseca preuzeo položaj predsjednika Predsjednistva SFRJ. U ime Ministarstva inostranih poslova SFRJ bio sam određen za člana delegacije. Ne dugo prije ove godišnjice proveo sam 4 godine na dužnosti ambasadora SFRJ u Tanzaniji, gdje je ANC imao svoje kampove za obuku boraca i aktivista (Morogoro), te sam se gotovo mjesečno sastajao sa predsjednikom Komiteta za međunarodnu saradnju ANC – Tabom Mbekijem, koji će nakon Mandelinog povlačenja 1999. biti izabran za predsjednika Južnoafričke Republike. Odmah sam potražio Mandelu, kako bih ugovorio susret naše delegacije sa njim. Kada je čuo odakle smo, prva njegova reakcija, uz saglasnost da se odmah sastanemo, bila je da je, na suđenju (Rivonija proces), na kojem je osuđen na dozivotnu robiju, koristio Titovu odbranu “priznajem samo sud svoje partije”, što je saopštio Sudu. Bilo mu je drago da ima priliku da razgovara sa jugoslovenskim prijateljima i da zahvali za pomoć njihovoj oslobodilačkoj borbi, kao i za podršku njemu u dugim pregovorima koje vodi sa režimom za ukidanje aparthejda.

U razgovorima sa Mandelom i saradnicima iz ANC, krajem iste godine, u svojstvu predstavnika SFRJ koja je predsjedavala Pokretom nesvrstanih (1989-1992), a u vezi brojnih zahtjeva za uspostavljanjem diplomatskih odnosa sa Južnom Afrikom koja je već bila na putu ukidanja sistema aparthejda, Mandela je savjetovao da sačekamo dok se završe razgovori i održe prvi demokratski izbori. Jer primjer Jugoslavije bi slijedile mnoge nesvrstane zemlje, a za uspostavljanje diplomatskih odnosa još nije vrijeme. Predložio je, ipak, pošto je u toku proces rasformiranja sistema aparthejda, da formiramo nediplomatsko predstavnistvo, poput Kancelarije za zaštitu interesa. Taj savjet je prihvaćen, odustalo se od namjere za uspostavljanje diplomatskih odnosa, ali je uskoro formirana Kancelarija za zaštitu interesa, koja će, nakon aprilskih izbora 1994. prerasti u ambasadu SRJ.

Bilo bi primjereno i vazno da neki od trgova, ili bulerava u našem glavnom gradu, odnosno u Crnoj Gori, dobiju ime ove istaknute ličnosti, kao i da neki od izdavača prevede njegovu autobiografsku knjigu “Long walk to freedom”, u mnogo čemu poučnu za ovu i dolazeće generacije.

( Branko Lukovac )