Simbolički znakovi u Luči Mikrokozma

Simbolika brojeva

Tekstualna zaokruženost simbola obično dovodi do rasparčavanja sintagmatske ravni na relativno samostalne segmente, jer simbol zadržava svoju smisaonu i strukturnu samostalnost. Međutim, pošto je Luči mikrokozma iz prototeksta preuzet ceo mit o pobuni i aktiviran lanac simboličkih znakova, uvezanih u biblijsku priču o Sataninoj pobuni protiv Tvorca, ograničeno je osamostaljivanje simboličkih znakova i rasparčavanje sintagmatike u spevu, što je kompoziciji obezbedilo kompaktnost, koju zahteva hijerahijsko, vertikalno načelo Luče.

Naime, homogena i kompaktna kompozicija treba da ilustruje harmoniju sfera, sklad i čvstinu božanskog univerzuma i svemoć hrišćanskog Boga, što je u spevu sugerisano brojnim pesničkim strategijama; kompozicija Njegoševog speva zasnovana je na božanskim načelima, jer je uređuju brojevi 10 i 6, dok razvijena hipotaksa, kao osnovni sintagmatski model, označava svojevrsnu apologiju principa zavisnosti i holizma.

Pošto je biblijska citatnost osnovno konstitutivno načelo Luče, simbolički znakovi preuzeti su iz hrišćanske svete knjige i kulturnog poretka, ali se uz biblijski tekst usvaja i druga glavna tradicija – antička kultura, pri čemu Njegoš citatno prihvata filozofemu o harmoniji sfera, kao i numeričku simboliku pitagorejaca, koje je pesnički kodirao i ugradio u svoju kosmogoniju.

Harmonija sfera je doktrina koja se pripisuje Pitagori, a podrazumeva usklađivanja matematike, muzike i astronomije, što dovodi do tvrdnje da nebeska tela, pošto su u stalnom pokretu, moraju proizvoditi muziku (Sajmon Blekburn, Oksfordski filozofski rečnik). Savršenstvo nebeskog sveta pak zahteva da ta muzika bude harmonična, ali je ona, nažalost, skrivena od naših ušiju jer je, paradoksalno, uvek prisutna, pa je njena percepcija nedostupna običnim smrtnicima. Međutim, putnik u Njegoševom spevu, koji je zbacio sa sebe tegotni okov fizičeski i kao dinamični junak prešao granicu vozmožnosti, stupajući u nebeske prostore, stiče sposobnost slušanja kosmičke muzike:

Čujem glase besmrtne muzike

i nebesnu njenu armoniju!

koja sladost blagodatnu lije;

glas njen moju dušu zabunjenu

božestvenim streca elektrizmom.

Matematika harmonije bila je centralno otkriće od neizmernog značaja za pitagorejce, koje je citatnim mehanizmima stiglo do Njegoša da bi bilo položeno u same temelje Luče mikrokozma. Naime, po mišljenju pitagorejaca celina kosmosa treba da bude objašnjiva na osnovu harmonije i brojeva, koje nisu tumačili samo kao matematičke znakove, već i kao nosioce mističke moći. U toj pitagorejskoj semiotizaciji apstraktni kvaliteti povezivani su s brojevima, što je dovelo do njihovog dopunskog oznakovljenja, koje prelazi granice matematike i pretvara se u mističku šifriranost. Na složenom numeričkom jeziku pitagorejaca harmonija sfera izražava se brojem 10 i kultom Tetraktise, čija piramida u sebi krije sveukupnost znanja (Rečnik simbola). Tetraktisa, niz od četiri prva broja čiji je zbir sveto 10, za Pitagoru je savršeni broj koji omogućava spozaju samoga sebe i sveta, kako zemaljskog, tako i božanskog, dok u muzici ona označava savršeni akord, harmoniju i počelo svih stvari. Pitagorejci su je zazivali kao božanstvo sklada koje upravlja rođenjem svakog bića:

Matematika harmonije bila je centralno otkriće od neizmernog značaja za pitagorejce, koje je citatnim mehanizmima stiglo do Njegoša da bi bilo položeno u same temelje Luče mikrokozme

Blagoslovi nas, božanski broju, ti koji si rodio bogove i ljude. O sveta, sveta Tetraktiso, ti što u sebi sadržiš korijen i izvor vječnog toka stvaranja. Jer božanski broj počinje čistim i dubokim jedinstvom do kojega se dolazi poslije svetog Četiri; potom on rađa majku svega, koja povezuje sve, prvorođenu, onu koja nikad ne skreće, koja se nikad ne umara, sveto Deset, koje drži ključ svih stvari (Rečnik simbola).

Stoga nije nimalo slučajno što je Njegoš upravo broj 10 položio u osnove sintagmatike svog speva, pa se stih i strofa u Luči mikrokozma organizuju po strogom numeričkom principu 10x10. Naime, epski deseterci dosledno se grupišu u decime, strofe od po deset stihova, pri čemu strofa, zasnovana na savršenstvu broja 10, funkcioniše kao svojevrstan simbol koji označava težnju ka savršenstvu, proporciji, harmoniji i logosu, dakle, božanskim načelima. Da je pesniku posebno stalo do zadate sheme, koja podrazumeva i načelo izosilabičnosti, svedoči i postupak kojim se na krajnje artificijelan način redukuje broj slogova u stihu:

đê vjenčano biće s začatijem

đê kukanje i plač okrunjeno,

đê vjenčana glupost sa tirjanstvom.

U navedenim stihovima prvi slog (đê) dobijen je uklanjanjem suglasničkog elementa (đe+je), čime je izazvan hijat sa viškom slogova, koji se zatim redukuje sinicezom, pri čemu slivanje dva ista vokala rezultira akcenatskom dužinom. Kao što se može videti, zadata shema 10x10 nameće raščlanjivanju govornog niza dodatna ograničenja i otežava pesnički postupak, što znači da je Njegošu bilo izuzetno stalo do toga da simboliku broja deset ugradi u svoju kosmogoniju.

Dakle, zahvaljujući složenim modelativnim procedurama, kojima se povezuju elementi mikro i makro plana, harmonija sfera se u Njegoševom spevu transformiše u poetski fenomen koji uspostavlja, održava i snaži sklad i holizam božanskog univerzuma, čiji su delovi savladani harizmatičnom energijom nadmoćne celine i potčinjeni božanskom totalitarizmu. Zatvoreni, hijerarhijski tip kompozicije, sa hipotaksom kao osnovnim sintagmatskim modelom, građen je kao afirmacija i reprezentacija božanskog totalitarnog principa i holističke slike sveta, inspirisane hrišćanskom i antičkom mistikom.

...nije nimalo slučajno što je Njegoš upravo broj 10 položio u osnove sintagmatike svog speva, pa se stih i strofa u Luči mikrokozma organizuju po strogom numeričkom principu 10x10. Naime, epski deseterci dosledno se grupišu u decime, strofe od po deset stihova, pri čemu strofa, zasnovana na savršenstvu broja 10, funkcioniše kao svojevrstan simbol koji označava težnju ka savršenstvu, proporciji, harmoniji i logosu, dakle, božanskim načelima

Kod brojeva 6 i 10 presudna je simbolika poesisa, jer i jedan i drugi upućuju na božansko načelo stvaranja, odnosno kreativnu moć, koja je osnov i božanske i pesničke aktivnosti. Senar ili šestodnevica božjeg stvaranja označava suprotstavljanje stvorenja Stvoritelju (Rečnik simbola), a ta simbolika ugrađena je u tematski supstrat Njegoševog speva. Broj 6 je ambivalentan jer se u njemu sabiraju dva kompleksa trojnih delovanja, pa može težiti dobru, ali i zlu, sjedinjenju s Bogom, ali i pobuni, tako da on označava iskušenje i kolebanje između dobra i zla. U Apokalipsi, to je broj greha, a u Luči mikrokozma priča o prvom grehu, o pobuni Satane protiv Boga, organizovana je upravo u šest pevanja. Broj 6 pripada biblijskom Hexaemeronu, to je posrednički broj između Principa i objave, pa je po mitološkoj koncepciji svet stvoren u šest dana, u šest prostornih pravaca: istok, sever, zapad, jug, zenit i nadir, a prema jevrejskoj predaji trajaće 6 milenija (Rečnik simbola). Senarni zakoni označavaju zakone stvaranja sveta u šestodnevici, pa će zbog svojih simboličkih značenja broj šest preuzeti značajne sintagmatske funkcije u Luči mikrokozma. Naime, senarna simbolika uređuje kompoziciju, pa se tekst segmentuje na šest pevanja, što treba da sugeriše stvaralački proces i izazove kosmogonijske konotacije:

Svemogući na tron sjedijaše,

tainstvenom ukrašen porfirom,

tvoritelnom zanjat poezijom;

Osim toga, jezik makrokosmičkog prostora obeležen je simbolikom broja šest, pa je ustrojstvo nebesa zasnovano na ponavljanju senarnog principa:

Šest nebesah kolovitnih pređem,

šest mlečnijeh preletim putovah,

.................................................

Pet nebesah nepodvižnih pređem

sljedujući zračici ideje,

Nakon pet nebesah nepodvižnih pravi se značajna pauza u putovanju koja treba da najavi najviši i najsvetliji deo univerzuma – šestu sferu u ovom trećem nizu nebesa, gde obitava Tvorac, tako da u rezultatu dobijamo simboličku prostornu shemu, uređenu po mističnom principu brojeva 3x6. Upravo na toj granici Njegoševog putnika napušta iskra božestvena a preuzima novi putovođa, pripadnik nebeskog voinstva, odnosno legiona Mihaila prvoprestolnoga, što znači da je veoma visoko lociran u metafizičkom hronotopu, odnosno visoko rangiran u mitološkoj hijerarhiji. Tek nakon prelaska pet nebesah nepodvižnih, putnik može čuti glase besmrtne nuzike i nebesnu njenu armoniju, koja ga priprema za ulazak u najviši i najsvetliji deo univerzuma, što znači da je taj trenutak markiran pomenutim sižejnim strategijama i pretvoren u kompoziciono čvorište, zasićeno simbolikom prostornih nizova.

Simbolika prostora

Kretanje, smeštanje, kao i položaj likova u književno oblikovanom prostoru izuzetno je informativno, a u tekstovima koji su zahvaćeni intenzivnim procesom simbolizacije posebno je indikativan spacijalni jezik simbola, pa je u Luči mikrokozma kretanje angela i arhangela po makrokosmičkom hronotopu nosilac dopunske informacije. Osobena prostorna organizacija videnija (žanr srednjovekovne književnosti) podrazumeva zalaženje putnika u nedozvoljene prostore – makrokosmičke, rajske ili adske, što predstavlja stalni izvor sižejnosti videnijskog žanra, jer prelazak neke granice omogućava putniku sagledavanje zabranjenog prostora, nedostupnog običnim smrtnicima:

''Ja sam tvoja iskra besamrtna,

– reče meni svijetla ideja –

vodiću te k vječnome ognjištu

od kojeg sam i ja izlećela;

već tegotni okov fizičeski

zbaci s sebe, osvobodi ga se,

pod tuđijem ne stenji bremenom;

on je stručak slabi i nejaki,

za mah smrtna samo iznikao,

on je ručak gada puzećega.''

Prostorna semioza je način na koji prostor govori a predstavlja veoma složen i suptilan semiotički proces u kulturi, koji predviđa uspostavljanje guste mreže zabrana i ograničenja prostornog tipa. Jezik prostora posebno se usložnjava u metafizičkom hronotopu, u kome spacijalna redundanca u vidu ustaljenih intertekstualnih obrazaca reguliše ponašanje i kretanje mitoloških instanci u onostranom prostoru, čije je korišćenje uslovljeno brojnim pravilima, pohranjenim u mitološkoj prostornoj mnemonici. Zbog toga hijerarhijsko, vertikalno načelo uređuje onostrani prostor i uspostavlja mitološki, veoma predvidljiv poredak, pri čemu vertikalno načelo Luče deluje kao ključni spacijalni regulator, koji uslovljava kretanje likova-simbola i aktivno učestvuju u prostornoj semiozi.

Pošto prostorna semioza mora biti podređena osobenoj strukturi metafizičkog hronotopa i hrišćanskoj aksiologiji, osnovni regulatorni mehanizmi spacijalnog ponašanja, poput kinezičke i proksemičke komunikacije, prilagođeni su bestelesnim, metafizičkim instancama i etičkoj podeli prostora. Stoga će kinezička komunikacija, zasnovana na pokretima tela, redukovati svoje funkcije, dok će proksemička, zasnovana na zauzimanju određenog položaja u prostoru i rastojanja tokom komunikacije, postati nosilac značajne ideološke informacije, koja ilustruje hijerarhijsko načelo i njegovu etičku utemeljenost.

Najbliži bogu i jedini kojima je dozvoljena komunikacija s njim – arhanđeli Gavril i Mihail, istovremeno su etički i ideološki najviša bića, koja nadvisuje jedino božanska instanca. Za nju je pak rezervisan najblistaviji i najsvetliji deo metafizičkog prostora, koji je, po diktatu mitološke spacijalne redundance, lociran desno. Naime, spacioneme levo i desno u Njegoševom spevu funkcionišu kao svojevrsne metafizičke deikse, koje u tekst dospevaju iz dubine kolektivnog pamćenja u obliku simbola, kodiranih još u hrišćanskoj mitologiji.

Dakle, intertekstualnim mehanizmima simbolički znakovi preneseni su u novi tekst, gde funkcionišu kao reprezentativni prostorni modeli, koje je uspostavila tradicija. Stoga etički model prostora i hrišćanska aksiologija presudno deluju na uređenje spacijalnih kodova Luče, pri čemu se etički kodeks preslikava na metafizički prostor i reguliše onostranu teritorijalnost, koja je jasno podeljena na desnu i levu stranu univerzuma:

Gledaj – kaže – na lijevu stranu,

te šar vidi onaj pogolemi

te pružaje crnokrake luče.

On jedini u prostoru sv’jetlom

u crnu je oblačen porfiru;

zla svakoga najljuće krajnosti

pod jednom su u nj krunom sabrane;

on katedru mračnu sočinjava

pozorišta svakog užasnoga!

Biblijski tekst jasno definiše značenja ovih spacionema u mitu o Poslednjem sudu, gde se Desno semiotizuje kao smer raja, a Levo kao smer pakla i prokletih. Osim toga, u hrišćanskoj mitologiji Desno postaje simbol reda, ispravnosti i vernosti, dok Levo postaje simbol nereda, haosa, nestalnosti, a na tim ustaljenim, redundantnim značenjima Njegoš će izgraditi prostornu sliku Luče mikrokozma.

Dakle, kao i svi ostali elementi pesničke strukture i prostorni kodovi podvrgavaju se intenzivnom procesu simbolizacije, pri čemu nastaje veoma složen jezik prostora, oslonjen na antičku i hrišćansku prostornu semiotiku, što znači da je intertekstualnost njegovo osnovno organizaciono načelo.

Poput religije, medicine i pravne prinude, tekstovi proizvedeni u određenoj semiosferi funkcionišu kao veoma značajni odbrambeni mehanizmi kulture jer je njihova mnemonička funkcija presudna u očuvanju identiteta sociokulturne zajednice, koji je posebno ugrožen u uslovima kolonijalne situacije. U takvim uslovima pojačava se i aktivnost religijskih kodova, čiji tekstovi imaju naglašenu pragmatičnu vrednost jer pretenduju na sakralnost i ukorenjeni su duboko u filogenetskom pamćenju, pa su oni glavni nosioci otpora kolonijalnoj sili i svim oblicima kulturnog i identitetskog nasilja.

Simboli, alegorija i pojačana tropičnost, to jest preneseno značenje osnovna su građa za stvaranje mitova i temelj ilustrativne citatnosti, tako da reafirmišući najsvetiji i najuzvišeniji deo semiosfere, autor u svrhu odbrane imitira sakralni tekst jer je on glavni čuvar kulture, tradicije i hrišćanskog identiteta, pa Njegoševa Luča deluje kao moćna odbrambena strategija uperena protiv vantekstovnog prisustva islama

Upravo s tim ciljem u Njegoševom spevu aktiviran je srednjovekovni žanr videnija, koji zatim uključuje Luču u niz tekstova hrišćanske kulture, zasnovanih na istom sistemu kodiranja: Božanstvena komedija, Vizija Petra Orača, Izgubljeni raj. Dakle, Njegoševa citatna imitacija dovodi do reprezentacije svih tradicionalnih aksioloških i semantičkih struktura, pri čemu princip adekvacije i alegorijsko kodiranje rezultiraju veličanjem i reafirmacijom hrišćanskih svetinja i klasične alegoreze, kao dominantnog receptivnog modela. Ilustrativna strategija afirmacije svetog prototeksta, simboličkih znakova i alegoreze sastoji se u tome što autor mitološke slike, koje se mogu tumačiti jedino alegorično i dekodirati na osnovu prenesenih, konotativnih značenja, uključuje u adekvatan kontekst, koji doprinosi njihovoj idealizaciji i oduhovljenju, što rezultira snaženjem njihovog skrivenog, višeg i dubljeg smisla.

Pojačano alegorijsko kodiranje, koje se zasniva na konotativnim semima i izrazitoj tropičnosti, dovodi do reprezentacije duhovne sfere, odnosno do pobede duhovnog, uzvišenog i svetlosnog principa nad telesnim carstvom gnjilosti, pri čemu autor tu hrišćansku ideologemu umeće u metatekstualne nizove preuzete iz Biblije, napajajući je na taj način velikom semiotičkom energijom hrišćanskog simboličkog poretka.

Simboli, alegorija i pojačana tropičnost, to jest preneseno značenje osnovna su građa za stvaranje mitova i temelj ilustrativne citatnosti, tako da reafirmišući najsvetiji i najuzvišeniji deo semiosfere, autor u svrhu odbrane imitira sakralni tekst jer je on glavni čuvar kulture, tradicije i hrišćanskog identiteta, pa Njegoševa Luča deluje kao moćna odbrambena strategija uperena protiv vantekstovnog prisustva islama.

Posljednja decima Posvete funkcioniše kao epski upad u kosmogonijsku temu i signal postkolonijalog diskursa, a tek nakon prizivanja kosovske mitologije i podsećanja na kosovsku traumu, uslediće pevanja o pobuni na nebu i aktiviranje hrišćanske miteme koja na najbolji način ilustruje svemoć hrišćanskog Boga. Dakle, kolektiv čuva sebe i svoj identitet preko reprezentativnih tekstova a intertekstualnost se javlja kao mnemonički i odbrambeni mehanizam, stoga je svest o sebi – pamćenje hrišćanskog bića i moći hrišćanske kulture pohranjeno u Luči mikrokozma kao u svojevrsnom čuvaru hrišćanskog identiteta.

Kao i svi ostali elementi pesničke strukture i prostorni kodovi podvrgavaju se intenzivnom procesu simbolizacije, pri čemu nastaje veoma složen jezik prostora, oslonjen na antičku i hrišćansku prostornu semiotiku, što znači da je intertekstualnost njegovo osnovno organizaciono načelo

Božanska funkcija stvaranja

Njegoševa vizija kosmosa je vertikalna, tako da ona nema centra oko koga se šire sfere, već vrh na kome sedi Tvorac, uređuje i podređuje sfere svojoj svetoj volji, pa joj najviše odgovara geometrijski oblik kupe, što opet upućuje na pitagorejsku piramidu, odnosno shematski prikaz Tetraktise, na čijem je vrhu Jedno, ili božansko biće, počelo svih stvari. Dakle, možemo zaključiti da su brojevi koji uređuju sintagmatiku Luče mikrokozma birani po simboličkom kriterijumu, te da njihov simbolički potencijal, ugrađen u složeno semantičko ustrojstvo speva, deluje kao snažno organizaciono načelo kompozicije uređujući je po božanskim principima stvaranja, sklada i harmonije. Šest i deset su brojevi sa najvećim kosmogonijskim potencijalom i kreativnim kapacitetom, jer je u njihovu simboliku enkodirana tvoračka moć, odnosno božanska funkcija stvaranja, kao i božanski atribut harmonije.

( Tatjana Bečanović )