Mjesto na kojem je kršten Stefan Nemanja?
U crkvi Sv. Đorđa je postojala rukopisna bilješka, prema kojoj je prve kuće pored Ribnice podigao “Marko, župan Gorske”
Mijović time nije negirao da je Ribnica postojala, već samo da se nalazila negdje drugdje. U tom kontekstu je iznio mišljenje da je Ribnica u vrijeme Nemanjinog rođenja (1114.) bila manje naselje – odnosno, Zavidino privremeno boravište”.
Time je posredno ukazao da to naselje (ili oblast) treba tražiti u gornjem toku rijeke Ribnice, na potezu od 3 - 4 kilometra.
Sada ćemo vidjeti kako je izigran njegov zaključak, zasnovan na istraživanju turske utvrde Depedogen i objavljen 1966. godine u “Starinaru”.
Sredinom sedamdesetih, Mijović je sa arhitektom Mirkom Kovačevićem objavio (dvodjelnu) studiju “Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori” (Beograd-Ulcinj, 1975).
Mijović je napisao dio o antičkoj, a Kovačević o srednjovjekovnoj baštini.
Kovačević je, u tom drugom dijelu, pored ostalog, objavio i odrednicu “Ribnica”. U njoj se nalazila reakcija na nepristrasne (i očito neočekivane) rezultate Mijovićevih istraživanja.
Crkva sv. Đorđa nije u neposrednoj blizini tvrđave na ušću Ribnice
Kovačević se poziva na Mijovićevo mišljenje da je Ribnica u vrijeme Nemanjinog rođenja (1114.) bila manje naselje, pa odmah dodaje kako postojanje drevne crkve sv. Đorđa pod Goricom, potvrđuje kako je u Nemanjino doba na ušću Ribnice u Moraču postojalo “nekakvo naselje”.
Jasno je da za ovako nešto Kovačević nije imao nikakvog temelja, jer su rezultati koje je Mijović prethodno objavio bili nedvosmisleni.
Bila je to čista proizvoljnost i izvrtanje onoga što je Mijović ustanovio na terenu.
Šta je učinio Kovačević?
Budući da se nije mogao pozvati na Mijovićev izvještaj iz 1966 , oslonio se na crkvu pod Goricom kao posredan dokaz za postojanje “nekakvog naselja” na ušću Ribnice u Moraču u 12. vijeku!?
Time je zaobišao “prepreku” koju je Mijović postavio 1966. godine. Kovačević je zapravo vješto iskoristio njegovu formulaciju o “nekakvom naselju” u rimskom dobu na ušću Ribnice, uvezujući je sa (takođe Mijovićevim) mišljenjem, da je “Ribnica” u 12. vijeku bila “manje naselje” (na nepoznatoj lokaciji), pa se pozvao na crkvu u podnožju Gorice - koja navodno svjedoči o “nekakvom naselju” na ušću Ribnice u Moraču u Nemanjinom dobu (12. vijek).
Ovaj manevar poslužio je kao osnova kasnijim autorima za dalja nagađanja o volšebnom “gradu Ribnici” iznad ušća Ribnice u Moraču.
Ostaci crkve Sv. Argangela Mihaila u Dinoškom polju
Tako, u knjizi “Spomenici kulture Crne Gore” iz 1997. pod odrednicom “Stari grad Ribnica” (str. 340) na početku piše da se “ostaci srednjovjekovnog grada Ribnice nalaze u centru Podgorice, na samom ušću rijeke Ribnice u Moraču” uz opasku da “vrijeme osnivanja grada nije poznato”.
Međutim, odmah u nastavku, u drugačijem tonu, kaže se da “sačuvanih tragova iz tog ranog perioda Ribnice nema”, kao i da “se pretpostavlja da se nije radilo o utvrđenom gradu, već o manjem naselju o čijem postojanju svjedoči i crkva sv. Đorđa podignuta u neposrednoj blizini krajem 11. ili početkom 12. vijeka”.
Ovim je ponovljena Kovačevićeva strategija iz 1975. godine. Jer, ako nema sačuvanih tragova, kao što je 1963. utvrdio Mijović, na osnovu čega su onda autori zaključili da je grad postojao na tom mjestu?
Dakle, i dalje se NAGAĐA!
Prvo se, na osnovu NEPOSTOJEĆIH materijalnih tragova kaže kako se navodno u centru Podgorice nalaze “ostaci srednjovjekovnog grada Ribnice”, pa se onda priznaje DA TIH OSTATAKA NEMA, već da “se pretpostavlja” da se radilo o “manjem naselju, da bi se na koncu sve poduprlo “neposrednom blizinom crkve Sv. Đorđa” - koja uopšte nije u neposrednoj blizini ušća, već udaljena oko 800 metara.
Deponija u kojoj je nađena škropionica, pored Kiš e Džore
Ovo je poslužilo kao osnova za najnovije (2010) nadomišljanje o Ribnici u “Leksikonu gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja” u izdanju Zavoda za udžbenike iz Beograda.
Tamo se pod odrednicom “Podgorica” kaže da se na njenom užem tlu u rimsko doba nalazila rimska stanica Alata (što je najvjerovatnije), pa se dodaje da su iznad ušća Ribnice u Moraču otkriveni ostaci rimske stražarnice i vodovoda (o čemu izvještava Mijović 1966).
Nakon ovoga počinje nadomišljanje. Navodi se da se na tom mjestu u 11. i 12. vijeku nalazilo naselje Ribnica “koje nije imalo karakter gradske nastambe” (str. 215). Nakon toga se kaže kako je Ribnica poznata po tome što je u njoj rođen Stefan Nemanja.
Dakle, opet PROIZVOLJNOST i NAGAĐANJE, bez ikakvih materijalnih argumenata!
Srednjovjekovne “Ribnice” na ušću rijeke Ribnice u Moraču, naprosto, nema.
Autori Leksikona su tvrdnjom o tom volšebnom naselju na ušću Ribnice u Nemanjinom vremenu, iznova vješto zaobišli Mijovićev izvještaj iz 1966. - po kojem ni u rimsko, ni u vizantijsko, ni u rano srpsko srednjovjekovno doba na ušću Ribnice nije bilo takvog grada.
Jer, bio je negdje drugdje.
Sva je prilika da ovome nema lijeka i da se radi o nekoj vrsti naučno-ideološkog fanatizma, gdje ne pomažu ni rezultati sistematskih iskopavanja.
Pravo je čudo što do sada Pavla Mijovića neko nije proglasio za neznalicu.
Pravo je čudo što do sada Pavla Mijovića neko nije proglasio za neznalicu
***
Ali, idemo dalje. Rekli smo da postoje dva izvora prema kojima je Stefan Nemanja rođen u Spužu. Prvi potiče od vladike Vasilija (1754), drugi od Pante Srećkovića (1869).
Ako je Nemanja rođen u tom naselju, preostaje nam da vidimo, gdje se onda moglo nalaziti mjesto ili oblast Ribnica u kojoj je kršten?
U crkvi Sv. Đorđa je postojala rukopisna bilješka, prema kojoj je prve kuće pored Ribnice podigao “Marko, župan Gorske”.
Ovaj podatak nema naučnu težinu, ali ga treba imati na umu.
Prije 127 godina dr Petar Miljanić je u “Glasu Crnogorca” objavio članak o Podgorici (“Doclea – Podgorica – Mirkova varoš”, 1886). Tom prilikom pomenuo je i narodno predanje po kome Podgorica nije prvobitno bila sazidana na “uglu utoka Ribnice u Moraču”, već je “po pričanju mještana, varoš poslije propasti Duklje bila sazidana najprije pod brdašcem Kakarićom pri izvoru Ribnice, gotovo uru daleko od današnje Podgorice”.
Isti podatak pomenuo je ubrzo i Maksim Šobajić:
“Predanje jasno govori da je staro naselje počelo povrh polja oko glave Ribnice i širilo se po Doljanima čak do Zlatice i do Podgorice... I zaista i danas možete u cijelom ovome prostoru opaziti tragove prastarog života, po temelju kućišta, po kaldrmi, po upotrebljavanom kamenju, po vodovodu rimskom itd” (“Starine u Zeti”, 1892, str. 46).
Dakle, krajem 19. vijeka je još uvijek bilo živo predanje da se najstarije urbano jezgro nalazilo uzvodno, oko tri kilometra ka istoku, negdje oko Vrela Ribničkih.
Taj prostor udaljen je samo par kilometara od sela Dinoše, čiji je arheološki značaj do prije tri decenije bio potpuno nepoznat. Što je prava šteta, jer se iznad Dinoše nalazi Đuteza, jedan od važnijih antičkih i srednjovjekovnih gradova na tlu Zetske ravnice. Ovaj grad na kamenitom brdu nije pomenut u literaturi sve do 1986. godine - dakle, nema ga ni u knjizi “Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori” Pavla Mijovića i Mirka Kovačevića iz 1975.
Prva ga je 1982. godine obišla i istražila Olivera Velimirović-Žižić. U izvještaju o tome, ova naučnica je opisala i druge arheološke lokalitete u okolini, u Dinoškom polju (Materijali XXII, Novi Sad, 1986, 80-87). Tamo je, na lokalnom groblju otkrila i ruševine crkve Sv. Arhanđela Mihaila, građene u dobu prije Nemanjinog rođenja (1114). Budući da su srednjovjekovne zidine na brdu i ova crkva u polju, udaljeni samo oko 2 kilometra od izvorišta rijeke Ribnice, Velimirović-Žižić ih je dovela u neposrednu vezu sa podacima Stefana Prvovenčanog o Nemanjinom rođenju i krštenju.
“Skloni smo da ostatke srednjovjekovne citadele (iznad Dinoše, S.Č.) poistovjetimo sa onim 'mjestom na Ribnici', a ono jeste nad Ribnicom, koje pominju istorijski izvori kao mjesto Nemanjinog rođenja... U prilog ove pretpostavke ide još jedan prateći objekat, ostaci crkve Sv. Arh. Mihaila koja se nalazi u dinoškom polju... Poznata je kao prednemanjićki sakralni objekat, u kojoj je Nemanja mogao da bude kršten po katoličkom obredu”.
Već godinama se zanemaruje da je ova arheologinja prva izvijestila o ovome i da su njeni zaključci, uključujući i autora ovih redova, služili kao putokaz kasnijim istraživačima.
Satelitski snimak zaseoka Tojeć u Dinoši
Postoji međutim detalj, koji joj je promakao. Jer, u prostranom Dinoškom polju, u pravcu ka izvorištu Ribnice, postoji još jedno crkvište - za koje bi se lako moglo ispostaviti da je mjesto na kojem je negdje nakon 1114. godine Nemanja kršten.
Riječ je o crkvištu (ili manastirištu) poznatom pod nazivom “Kiš e Džore”. Nalazi se u dinoškom zaseoku Tojeć, pod kamenitim brdom, pored korita potoka Rječine, blizu Vrela Ribničkih.
Upravo bi se tu mogao kriti odgovor na našu dilemu. U prilog ovome govori i jedan neobičan hidrografski podatak. Rekli smo da “Kiš e Džore” leži pored samog korita Rječine, koja periodično izvire usred Dinoše. Njeno korito dugo je oko jedan kilometar, jer teče upravo podnožjem brda, prema izvoru Ribnice. Njeno usječeno korito se nadovezuje na korito Ribnice, tako da u proljeće, kada Rječina izbije, tokom dva-tri mjeseca čini sa Ribnicom jednu rijeku.
Ovo je ujedno i odgovor na dilemu o onim zagonetnim, presahlim rječnim koritima koja se vide poviše Vrela Ribničkih, a koje Ribnica nije mogla načiniti, jer otiče u potpuno suprotnom pravcu.
Ova neobična okolnost nam dozvoljava da korito Ribnice (uslovno) od Vrela Ribničkih produžimo do samog sela Dinoše. Što nam, na koncu, dozvoljava i pretpostavku da je prije devet vjekova cijeli taj kraj mogao nositi naziv “Ribnica”.
Ali, to nije sve! Sada dolazi najvažnije. Jer posjedujemo još jedan dragocjeni podatak vezan za “Kiš e Džore”.
Naime, na pomenutom crkvištu u Tojeću je prije tri decenije prilikom građevinskih radova slučajno pronađena krstionica-škropionica.
Zasluga za ovo pripada Štjefnu Đokaju na čijem se zemljištu “Kiš e Džore” i nalazi.
Prije tri decenije opština je u zaseoku Tojeć započela iskopavanje velike rupe za deponiju, koja postoji i danas, kao jedinstveno ruglo. Štjefno je tada iz blizine posmatrao radove i u jednom momentu primijetio kako bager, na oko dva metra dubine, viljuškom iz zemlje izvaljuje stub. Odmah je prišao bageristi i zamolio ga da obustavi radove. Ovaj je pristao tek nakon što mu je obećana boca rakije. Štjefno se potom spustio do mjesta gdje je ugledao stub i nakon kraćeg kopanja rukama, naletio na plitku kamenu posudu - koja je možda u davnom dobu korišćena prilikom krštavanja škropljenjem.
Bagerista je potom nastavio, a stub je nestao pod nanosima zemlje – sa svim potencijalnim nalazima.
Štjefno mi je pričao da je tada uz pomoć nekolicine mještana jedva odvratio radnike od kopanja rupe na mjestu “Kiš e Džore”, gdje se još uvijek nazire crkvište.
Pogled na dinoški zaselak Tojeć, u pravcu Kiš e Džore
Plitka kamena posuda je nakon toga godinama čuvana u njegovoj kući, sve dok je krajem devedesetih nije ponio u katedralu u Tuzima, gdje je i sada izložena na jednom mermernom postamentu.
Toliko o samom Štjefnovom otkriću.
Što se tiče lokalnog naziva “Kiš e Džore” - prvi dio “kiš” direktno upućuje na crkvu. Mladi istoričar Petar Lekić je kod Petra Skoka pronašao da ime “Džore” stoji u vezi sa imenom Georgius (Đorđe). Sve to na koncu ukazuje da je nekadašnja crkva (ili manastir) u Tojeću mogla biti posvećena Svetom Đorđu. Poznato je i da je Božidar Vuković-Podgoričanin na samrti zavještao izvjesnu sumu “manastiru Svetog Đorđa”, čija je lokacija nepoznata.
Postoji još jedan važan detalj.
Jer, na drugoj strani Rječine, na brdu, u jednoj zaravni-uvali nalazi se lokalitet “Đonmarija”, gdje takođe postoji crkvište.
Naziv “Đonmarija” očito predstavlja izvedenicu od imena Đon (Jovan) i Marija, i njegovo porijeklo je krajnje zagonetno. Ali, bez obzira na to, i sami pomen Marije u imenu ukazuje da bi cijeli lokalitet mogao stajati u direktnoj vezi sa “crkvom sv. Marije u kraju koji se zove Ribnica”, kako stoji kod Nikona Jerusalimca.
Da li nam ovo, na koncu, ukazuje na mjesto ili oblast “rekomem Ribnica”, u kome (kojoj) je prije devet vjekova kršten Stefan Nemanja?
U Dinoškom polju postoji crkvište “Kiš e Džore”, nedaleko od izvorišta Ribnice, za koje bi se lako moglo ispostaviti da je mjesto na kojem je kršten Stefan Nemanja. Tu bi se mogao kriti i odgovor na dilemu o lokaciji srednjovjekovne Ribnice
Galerija
( Slobodan Čukić )