Skadarsko jezero: Riznica nasljeđa i života

Mada u šalama još opstaje dilema kako voda jezera otiče u more ako je ono “niže” od njega, postoji jedna mnogo ozbiljnija i sadržajnija, ima li u njemu i oko njega više života ili nasljeđa vjekova, je li raznolikiji njegov biljni i životinjski svijet ili nebrojeni tragovi i ostaci prošlih vremena, treba li stranac prije da dođe da posmatra ptice ili da čuje i vidi hiljadugodišnju priču trajanja.

Manastiri, utvrđenja, prijestonice, prva štampana slova, zatvor, ušorena i napuštena ribarska sela, “konzervirane” urbanističke cjeline, živa sela u kojima je vrijeme stalo u vakat kada je vladika gorio za Lesendrom, ptice i to stotine vrsta, riblji svijet i šarenilo flore sve je to riznica i to na skoro 400 kilometara kvadratnih, riznica koja se zove Skadarsko jezero.

Za jezero čije dvije trećine pripadaju našoj državi, a treća susjednoj Albaniji, u odnosu na ono što ljubomorno čuva vjekovima, skoro da bi se moglo reći da je nepoznatno čak i ogromnoj većini naših ljudi.

A za priču o jezeru tijesne su i fotografije i novinski stupci i za sada je turistima praktično pričaju jedino brodari koji krstare u kratke šetnje jezerom.

Jezero je prostrano 391 kvadratni kilometar, a u vrijeme poplava poraste za još skoro trećinu. Sa priobaljem čini jednu prostranu kuću u kojoj žive stoljetni manastiri i utvrđenja, obilje biljnog svijeta, oko 280 vrsta ptica ili pola od ukupnog broja koje žive na starom kontinentu. A u vodi i močvari čitava jedna planeta života.

Tu su bile drevne naše prijestonice, stara državna i crkvena središta Žabljak i Obod, Kom i Prečista Krajinska. Tu je Lesendro za kojim je tugovao vladika Rade.

Tu je na brdu iznad Rijeke Crnojevića na Obodu ostao trag od prvog štampanog slova na slovenskom jugu, u vrijeme kada je Kolumbo na drugom kraju svijeta otkrio američko kopno i tamošnje autohtono stanovništvo nazvao Indijancima, misleći da je pristao uz obale Indije.

Tu je ostrvo Grmožur, crnogorski Alkatraz ili ostrvo zmija, ostrvo-zatvor na koje je posljednji crnogoski suvereni kralj Nikola slao one kojima se nije baš dopadala njegova višedecenijska vladavina.

Danas zidine tamnice krase pelikani, čaplje, kormorani, galebovi... Tu je neopisivo lijepa vijugava Rijeka Crnojevića i istoimeno mjesto.

Tu je, skriveno od Grmožura i nekada nemirne doline koja je prije vijek i po voljom prirode pretvorena u ogromno jezero, skriveno Godinje, vjerovatno najušorenije i “najurbanizovanije” selo u Evropi. Tu je život i prošlost.

I tako bi ređanje trajalo makar dan jer je priča o jezeru prostranija i dublja od njega, ali samo da zastanemo makar kod nekoliko njegovih priča, živih slika...

Žabljak Crnojevića je srednjovjekovni grad, utvrđenje blizu ušća Morače u jezero. Istorijski izvori kažu da je osnovan u vrijeme Vojislavljevića. Jedno vrijeme bio je prijestonica države.

Kada su ga Turci zauzeli sredinom druge polovine 15. vijeka Crnojevići prijestonicu sele na Obod, a zatim na Cetinje. U utvrđenju je postojala palata i crkva svetog Đorđija koju su Osmanlije pretvorili u džamiju, a grad u sigurno utvrđenje prema ostatku Crne Gore. U vrijeme pada u ravnici ispod grada, prema zapisima, živjelo je 250 domova.

Obod utvrđeni grad sagradio je Ivan Crnojević 1475. godine na brdu iznad Rijeke Crnojevića sklanjajući prijestonicu iz osvojenog Žabljaka. U njegovom središtu, istovremeno je sazidan manastir Svetog Nikole, u kojem se kasnije nalazilo središte Zetske mitropolije, nakon njenog premještanja sa Vranjine i Koma.

Za grad Obod vezan je rad štamparije Crnojevića. Danas su od nekadašnjih objekata ostali tragovi jedne porušene zgrade, za koju se pretpostavlja da je pripadala štampariji, i dio masivnog gradskog bedema.

Ptičji raj i stanište endema

Osim raskošnog kulturno- istorijskog nasljeđa Skadarsko jezero ima jednako bogat i šarolik biljni i životinjski svijet u kojem posebno mjesto zauzimaju ptice.

To je uslovno rečeno ,,ptičji raj“ za oko 280 vrsta. Uzroci tolike brojnosti vrsta, od kojih su mnoge ugrožene i rijetke, su biogeografske i ekološke specifičnosti, kao i relativna očuvanost ovog eko-sistema.

U ukupnoj fauni ptica 73 vrste su gnjezdarice selice, 18 vrsta su redovne prolaznice u jesen i proljeće, 45 vrsta su redovni zimski gosti, 12 vrsta boravi tokom ljeta, ne gnijezdeći se, 90 vrsta povremeno dolazi na Skadarsko jezero.

Najpoznatiji rezervati su Pančevo oko i Manastirska tapija. Uz mnoštvo biljnih vrsta i bujnu močvarnu vegetaciju tu su i endemi: skadarski hrast lužnjak, zanovijet, srpska ramonda, uskolisni zvončić, buhač, modro lasinje, nježna kockavica, svilena žutilovka, Huterova papričica, dalmatinski i Tomazinijev šafran, Grisebahova divlja lala, kuglasto devesilje...

Tvrđave koje su čuvale stražu

Na jezeru i oko njega nalaze se brojna utvrđenja.

• LESENDRO - Petar II Petrović Njegoš podigao je 1843. godine na ostrvu u blizini Vranjine, tvrđavu površine oko 3.000 kvadrata. U to vrijeme služila je kao vojnička predstraža za odbranu Rijeke Crnojevića pa su je često nazivali „ključem od jezera“. Krajem iste godine Turci su je zauzeli, proširili i utvrdili visokim bedemima i kulama. Njegoš je u više navrata bezuspješno pokušavao da povrati utvrđenje, pa je u narodu ostala izreka: “Izgore ka’ vladika za Lesendrom”. Poslije oslobođenja od Turaka 1878. godine, ovdje je sagrađena oružnica, koja je služila do Prvog svjetskog rata.

• GRMOŽUR - u priobalnom pojasu sela Godinja na ostrvu je 1847. godine izgrađen fortifikacioni (odbrambeni) kompleks nepravilnog izduženog oblika, sa dva ulaza. U vrijeme knjaza Nikole objekat je pretvoren u zatvor. Pošto ni zavorenici ni stražari nijesu znali plivati bjekstvo je bilo nemoguće pa je zbog toga Grmožur nazvan crnogorski Alkatraz.

• TOPHALI - na istoimenom malom ostrvu, nedaleko od sela Ckla u Krajini, nalaze se ostaci masivne srednjevjekovne kule. Ona je štitila prilaz glavicama - ostrvima na kojima su Balšići sagradili manastire. Pretpostavlja se da je nastala u vrijeme njihove gradnje krajem 14. vijeka.

• BESAC – utvrđenje su neposredno iznad Virpazara izgradili Turci poslije pada Donje Zete 1478. godine. Zbog svog povoljnog položaja imalo je značajnu ulogu u sistemu fortifikacija – odbrambenih utvrđenja na jezeru. Između dva svjetska rata u utvrđenju je bila žandarmerijska stanica, a u vrijeme italijanske okupacije tu je bio zatvor. Osim utvrđenja jezero i njegova okolima obiluju arheloškim lokalitetima i trgovima naseljenosti od najstarijih vremena.

Središta duhovnosti, pismenosti i otpora

Priču o brojnim manastirima Skadarskog jezera svakako treba početi najstarijim i jedinim koji danas ne živi.

• PREČISTA KRAJINSKA – visoko u zaleđu, kod naselja Ostros u Krajini, nalaze se ostaci najvećeg i najstarijeg manastira na ovom prostoru. Njegovo osnivanje vezuje se za XI vijek i zetskog kneza Jovana Vladimira. U XV vijeku bio je sjedište Zetske mitropolije, koje je u vrijeme Turaka premješteno na Vranjinu. Pretpostavlja se da je manastir srušen početkom XVII vijeka, najezdom vojske skadarskog vezira Sulejmana-paše Bušatlije. Do danas je ostao ruševina.

• VRANJINA - Na istočnoj padini poluostrva Vranjina 1233. godine, u vrijeme Nemanjića i prvog zetskog episkopa Ilariona, podignut je manastir Svetog Nikole. Njegovo vlastelinstvo bilo je u to doba jedno od najvećih u Crnoj Gori. Dugo vremena imao je značajnu kulturnu i političku ulogu u zetskoj državi. Više puta je stradao u turskim napadima, da bi 1862. godine bio potpuno srušen. Od srednjovjekovnog kompleksa nema arhitektonskih ostataka. Starom manastiru pripadala su tri zvona, svojevremeno pronađena zakopana ispred crkve. Livena su u Veneciji u XIV i XV vijeku. Čuvaju se u Cetinjskom manastiru. Pred kraj 19. vijeka knjaz Nikola obnavlja manastir. Za gradnju konaka vezuje se njegova zamisao da svoje brojne kćerke, ako se ne udaju, zamonaši u ovom manastiru.

• STARČEVO - Najstariji hram među zadužbinama Balšića na jezerskim ostrvima u Krajini je crkva Svete Bogorodice na Starčevoj gorici. Sagrađena je zajedno sa konakom i pratećim objektima u vrijeme Đurđa Balšića sredinom druge polovine 14. vijeka zaslugom starca Makarija, koji je u to vrijeme živio na ostrvu i zbog kojeg je ostrvo dobilo ime. Starčevo je u doba svog aktivnog života bio značajan prepisivački centar. Poznati crnogorski štampar iz XVI vijeka, Božidar Vuković Podgoričanin testamentom je izrazio želju da ovdje bude sahranjen. BEŠKA - nedaleko od Starčeva nalazi se ostrvo Beška (Brezovica), kojim dominira manastir sa dvije crkve. Veća je posvećena svetom Đorđu, zadužbina je Đurđa II Sracimirovića Balšića, s kraja XV vijeka. Manju, Bogorodičinu crkvu podigla je 1439. godine Đurđeva žena Jelena Balšić, kćerka srpskog kneza Lazara koja je sahranjena na tom ostrvu. I ovaj manastir pamti živu prepisivačku aktivnost.

• MORAČNIK - Na ostrvu Moračniku, južno od Beške, Balša III podigao je svoju zadužbinu početkom 15. vijeka. Manastirski kompleks čine crkva Svete Bogorodice, konak, masivna kula i jedna prostorija uz kulu. Desno i lijevo od ulazne kapije, proteže se zid koji okružuje manastir. Posljednji u nizu manastira u krajinskom arhipelagu, Moračnik ima visoku kulu, koja je sa obližnjim snažnim pirgom (kulom) na Tophali služila za odbranu ostalih manastira na ostrvima. Na najvišoj koti ostrva, očuvani su ostaci male crkvice. KOM - Na ostrvu Andrijska gora, nedaleko od Žabljaka Crnojevića, Đurđe i Lješ Crnojević podigli su manastir Kom, između 1415. i 1427. godine. Arhitekturu manastira čine manja jednobrodna crkva, sa otvorenim trijemom i više pomoćnih prostorija. U crkvi Uspenja Bogorodice očuvan je živopis iz XV i XVI vijeka, sa scenama iz života Hrista i Bogorodice. U centralnom prostoru hrama nalaze se četiri nadgrobne ploče vladara iz dinastije Crnojevića. Kratko vrijeme na Komu je bilo sjedište Zetske mitropolije. Godine 1831. u ovom manastiru zamonašen je i rukopoložen za arhimandrita Petar II Petrović Njegoš. Osim ovih u bližem i daljem zaleđu jezera nalaze se manastiri Orahovo, Gornji Brčeli, Donji Brčeli i Jeksa.

Galerija

( Miodrag Babović )