Gdje se nalazila srednjovjekovna Ribnica?

Veliki raški župan Stefan Nemanja rodio se u Zeti “v meste rekomem Ribnica”. Ovaj podatak je u Nemanjinom žitiju zapisao Stefan Prvovenčani, negdje do 1216. godine. Oko njega je dugo vođena titanska polemika – da li se pod Ribnicom mislilo na grad, kraj ili oblast? - polemika, koja do danas nije okončana.

Potpuno je razumljivo što je ovaj toponim doveden u blisku vezu sa rijekom Ribnicom.

Problem je nastao kada je na toj nevelikoj rijeci trebalo utvrditi mjesto na kome je Nemanja ugledao svijet negdje oko 1114. godine.

Jer na njenim obalama do danas nijesu otkriveni bilo kakvi materijalni ostataci koji bi se mogli povezati sa “srednjovjekovnim gradom” iz Nemanjinog doba (12. vijek).

Od početka potrage, u centru pažnje našla se osmanlijska utvrda (15. vijek) iznad ušća Ribnice u Moraču. Tu i danas stoje ostaci turske tvrđave Depedogen, građene od 1474. do 1478. godine, oko koje se otada formirala varoš.

Od kraja 19. vijeka postepeno se oblikovala priča da se Nemanja, navodno, rodio u “gradu” koji je postojao poviše ušća, tri i po vijeka prije dolaska Turaka. Kasnije se čak govorilo i o “Nemanjinom dvorcu”.

Zbog široko prihvaćenog uvjerenja da su Osmanlije baš na ostacima tog volšebnog “naselja” začeli svoju građevinu, turska utvrda je vremenom prozvana “Nemanjinim gradom”. Štaviše, i desna obala Ribnice je dobila ime “Nemanjina obala”.

Ali, sve je to bilo obično nagađanje.

Ima više od tri decenije kako je srpska istoričarka Ljiljana Juhas, tokom analize starih tekstova u Narodnoj biblioteci u Beogradu, otkrila važan propust davnašnjih prepisivača. Uočila je da u Pariskom prepisu Nemanjinog žitija od Stefana Prvovenčanog nedostaje cijeli jedan red (“Arheološki prilozi, br. 3, 1981, 122-130).

Potom je uporedila taj krnji prepis sa verzijom koju je načinio Nikon Jerusalimac u “Goričkom zborniku” 1442. godine, te utvrdila da je “v meste Ribnica” zapravo obavljen čin Nemanjinog krštenja, i to u crkvi svete Marije.

Vladika Vasilije Petrović je poodavno u Istoriji o Černoj Gori (1754.) zapisao da je Nemanja rođen “u Zeti gdje je sada grad Spuž”

Time je dilema o Nemanji dobila novi smisao. Sada je “u Zeti”, trebalo pronaći lokaciju naselja, kraja ili oblasti Ribnice, kao i crkve Svete Marije u kojoj je Nemanja prvobitno kršten “po latinskom obredu” - u samom žitiju se kaže da to učinjeno zato što su “u toj zemlji latinski jereji” - znamo, takođe, da je Nemanja kasnije u Raškoj iznova kršten po istočnom obredu.

Međutim, otkriće Ljiljane Juhas je prećutano i danas za njega malo ko zna. Štaviše, ne može se izbjeći utisak da se to čini iz nenaučnih pobuda. Pred nama je jasan primjer “nepoželjnog” otkrića, koje se zbog ideoloških razloga ograđuje nevidljivom bodljikavom žicom, da bi palo u zaborav.

Ali, to se čini uzalud. Jer, ne postoji način da se takva činjenica omalovaži, umanji ili ukloni. Ovo će kad-tad biti prihvaćeno, jer se naprosto radi o faktu, koji je uočen zahvaljujući transparentnom naučnometodološkom postupku.

Šta nam je donijelo saznanje da je Nemanja kršten “v meste rekomem Ribnica”?

Time su na značaju dobila dva starija, zanemarena, podatka prema kojima je Nemanja rođen u Spužu.

Vladika Vasilije Petrović je poodavno u Istoriji o Černoj Gori (1754.) zapisao da je Nemanja rođen “u Zeti gdje je sada grad Spuž”. Tome nije pridavana pažnja, jer za taj podatak nije bilo nezavisne potvrde.

Novi momenat uslijedio je nakon sto dvadeset godina kada je srpski istoričar Panta Srećković naišao na zapis sa sličnom sadržinom u manastiru Voljavča podno Rudnika i objavio ga dva puta u Beogradu ( prvo u “Glasniku” Srbskog učenog društva, sv. 25, 1869. 73, a potom i u “Glasniku” Društva srpske slovesnosti, sv.17, 1870, 225).

U Podgorici je jedini preživjeli objekat iz predosmanskog doba, crkva Svetog Đorđa pod Goricom

Srećković je zapisao: “S toga jedva li ne će biti najistinskije ono, što sam prepisao u Voljavči: o pervom Stevani Nemanji i rodilsja vo grade Spuž o otca Bela Uroša i matere Ani...” (faksimil dostupan u “Ilustrovanoj istoriji crnogorskog naroda II”, R. Rotkovića, Podgorica, 2003, str. 9).

Ali, i Srećkovićevo otkriće je potisnuto, a vladika Vasilije je nešto kasnije maltene proglašen za šarlatana. Za obojicu se danas tvrdi da su “nepouzdani” izvori.

Ovako ili onako, nameće se utisak da je sve činjeno s namjerom da se po svaku cijenu produži život legendi po kojoj je Nemanja rođen na ušću Ribnice.

Vidjećemo kako su zbog toga čak izvrtani i rezultati arheoloških istraživanja koja je prije 50 godina na ušću Ribnice u Moraču sproveo Pavle Mijović.

Odakle ovolika upornost?

Jer, jasno je da podatak o Spužu kao mjestu Nemanjinog rođenja ne može umanjiti istorijski značaj tog raškog župana!?

Izgleda da glavni motiv leži na drugoj strani. U političkom i ideološkom značaju koji je Podgorica dobila nakon 1918. godine, kao i prije dvadesetak godina?

Sva je prilika da se samo zbog toga i dalje konstruiše i nadograđuje legenda o volšebnom “Nemanjinom gradu” na ušću Ribnice... I potpuno je jasno da to nema nikakve veze sa naukom.

Hajde da vidimo kako je ova zabluda dobila tolike razmjere.

Kako je rečeno, njenom nastanku najviše je pogodovalo to što u bližoj okolini Ribnice nema ostataka srednjovjekovnog grada iz 12. vijeka, odnosno iz Nemanjinog doba.

Uopšte, u Podgorici je jedini preživjeli objekat iz predosmanskog doba, crkva Svetog Đorđa pod Goricom.

Stariji dio crkve Sv. Đorđa - ostaci najstarijih temelja nalaze se pored same apside

Ovaj hram je izuzetno važan za našu priču, jer ga fabrikanti priče o volšebnom gradu na ušću Ribnice uzimaju kao posredan dokaz za svoju konstrukciju.

Stariji dio crkve Sv. Đorđa izgrađen je veoma davno, negdje između kraja devetog i polovine jedanaestog vijeka, u dobu preromanike.

Ali, tu postoji prava enigma.

Jer, ispod tog starijeg oltarskog dijela, kod same apside, na maloj dubini, Jovan Nešković je sondiranjem 1963. otkrio temelje još starijeg zdanja, koje je, kako pokazuje skica, imalo više prostorija (J. Nešković, “Crkva sv. Đorđa u Titogradu”, Starine Crne Gore III – IV, Cetinje, 1965-66, str. 115).

Doduše na osnovu skice se ne može nedvosmisleno utvrditi da li je riječ o sakralnom objektu – ne vidi se naime apsida, ali budući da 1963. nijesu sprovedena sistematska istraživanja, niko ne može reći da je nema. I laiku je jasno da bi ovo pitanje moralo imati status arheološkog prioriteta.

Ali, i ovo Neškovićevo otkriće je zanemareno, jer nekome očito nije odgovaralo da na svjetlo dana izbiju činjenice.

Na tlocrtu crkve Sv. Đorđa vide se stariji temelji pored apside

Šta se to krije pod crkvom Sv. Đorđa?

U vezi te dileme postoji vrlo indikativan trag u testamentu Božidara Vukovića Podgoričanina, iz prve polovine 16. vijeka.

“Manastiru zvanom Sv. Đorđe u Podgorici ostavljam deset dukata”, zapisao je pored ostalog naš čuveni štampar (Rajka Vujošević, Štampar vojvoda Božidar Vuković Podgoričanin, Titograd, 1981).

Da li je Vuković pri tom možda govorio o lokaciji pod Goricom, na kojoj se nalazi crkva Sv. Đorđa?

Možda nam u tome može pomoći Pavle Rovinski koji je krajem 19. vijeka zapisao da posred starog groblja, pored crkve Svetog Đorđa, postoje tragovi crkve (“Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti IV, Cetinje, 1994, 462).

Nikako ne treba ispustiti iz vida da je pitanje crkve Svetog Đorđa u naučnom smislu mnogo intrigantnije od dileme o mjestu Nemanjinog rođenja i krštenja.

Poenta je zapravo u marginalizovanju Neškovićevog otkrića - da se ispod ove crkve nalaze drevni temelji koji možda pripadaju kakvom kasnoantičkom ili ranovizantijskom hramu?

U vezi ovoga važno je pomenuti i tajni prolaz koji iz oltarskog dijela vodi tačno ispod crkve, u smjeru od oltara prema ulazu, od istoka ka zapadu. Prije par godina speleolozi su ispitali taj podzemni hodnik u dužini od tridesetak metara, negdje do ispod dvorišne kapije. Nije mi poznato da je o tome igdje objavljen izvještaj. Da stvar bude gora, posljednje vijesti kažu da je prolaz zazidan (!?).

Zbog čega je to učinjeno?

Očito je u pitanju nevješt pokušaj da se „zaziđivanjem“ skrene pogled sa nečega veoma važnog. Jer, ubijeđen sam da se u prostoru ispod oltarskog dijela, iz prolaza jasno mogu vidjeti zidine-temelji starijeg objekta, štaviše, da se na osnovu tih ostataka mogu utvrditi njegova graditeljska i, eventualno, stilska obilježja.

Toliko o samoj crkvi Sv. Đorđa.

Sada treba vidjeti na koji je način ovaj sakralni objekat (zlo)upotrijebljen u najnovijem ciklusu konstriusanja priče o volšebnom „srednjovjekovnom gradu“ na ušću Ribnice u Moraču.

Plan turske utvrde Depedogen i položaj kvadratne rimske građevine

Rekli smo da u bližoj okolini rijeke Ribnice nema bilo kakvih ostataka koji bi se mogli povezati sa srednjovjekovnim naseljem iz 12. vijeka, kao i da je zbog toga pažnja od početka bila usmjerena ka turskom utvrđenju na ušću.

Što se tiče nagađanja da je turska utvrda Depedogen podignuta na “srednjovjekovnim ostacima grada Ribnice” tu je dilemu raščistio Pavle Mijović 1963. godine.

Tokom sistematskih istraživanja naišao je na samo jedan jedini trag iz predosmanskog vremena - i to iz udaljenog rimskog doba.

Riječ je o ostacima kvadratne rimske građevine, koja se po orijentaciji i temeljima jasno izdvajala od svega drugog unutar tvrđave.

"Prije svega zbog svoje orijentacije, a onda zbog toga što su joj temelji dublji, i zbog nalaza keramike i jednog fragmenta rimskog stakla između nje i bedema."

Rimski objekat nalazio se lijevo od istočne zidine

Mijović je na osnovu toga zaključio "da je ovdje moglo biti naselje i u rimsko doba" („Alata – Ribnica – Podgorica“, Starinar, 1966).

Dakle, Mijović unutar turske tvrđave Depedogen 1963. nije otkrio bilo šta iz Nemanjinog doba, već samo temelj kvadratnog objekta iz mnogo ranijeg vremena. Ovaj naučnik je stoga odbacio bilo kakvu mogućnost da se na tom mjestu od rimskog doba do dolaska Turaka (1474.) moglo nalaziti “srednjovjekovno naselje” s gradskim obilježjima koje bi moglo odgovarati podacima Stefana Prvovenčanog.

Mijović je decidan: “Na ušću Ribnice u Moraču ni u rimsko, ni u vizantijsko, ni u rano srpsko srednjovjekovno doba nije nikad postojao takav grad“ („Alata – Ribnica – Podgorica“, „Starinar“ XV-XVI, 1966).

Detalj sa Mijovićevog istraživanja 1963.

Da li je ovo moglo biti jasnije?

Time smo dobili egzaktne pokazatelje, koji su ukidali mogućnost daljih nadomišljanja.

To znači da je od tog momenta srednjovjekovnu Ribnicu - naselje, kraj ili oblast - trebalo tražiti negdje drugdje - oko čega u normalnim okolnostima, ne bi trebalo da bude nikakvih nesporazuma.

Ali, dogodilo se nešto neobično. Mijovićevo istraživanje je ubrzo “zaobiđeno”, a njegovi zaključci izigrani.

Motiv za to možemo pronaći jedino u ideološkom kapricu i grčevitoj odbrani “prava” da se turska utvrda i dalje naziva “Nemanjinim gradom”. Način na koji je to učinjeno daleko je od bilo kakve naučne metodologije.

Rekli smo da je Mijović u svom izvještaju iz 1966. ostavio mogućnost da je iznad ušća Ribnice u antici postojalo „neko naselje“ – govorio je dakle o dobu 600 do 800 godina prije nego što se rodio Nemanja. Mijović je tom prilikom, misleći na neku drugu lokaciju, iznio i stav da “Ribnica u vrijeme Nemanjinog rođenja (oko 1114. godine) nije bila grad, već manje naselje – privremeno boravište Nemanjinog oca Zavide”.

Dakle, Mijović kaže da je postojalo “manje naselje” Ribnica, ali da se nije nalazilo na ušću Ribnice u Moraču - na tom mjestu je jedino (možda) postojalo naselje u rimskom dobu. Time je ukazao da je zagonetnu Ribnicu trebalo tražiti uzvodno, na potezu od četiri-pet kilometara.

(II dio biće objavljen 26. avgusta)

( Slobodan Čukić )