Irska veza: Žitije bostonskog gangstera Vajtija Baldžera

(Vajti Baldžer: najtraženiji američki gangster i lov koji ga je priveo licu pravde - Whitey Bulger: America's Most Wanted Gangster and the Manhunt That Brought Him to Justice; Kevin Cullen, Shelley Murphy; Globe Newspaper Company, New York, 2013)

Na početku scenarija Dejvida Memeta, Homicide, nervozni policajci koji su upravo izgubili osumnjičenog čovjeka u zajedničkoj akciji sa FBI, šale se na račun Federalnog istražnog biroa, zato što je ta pretjerano ugledna agencija na njih prebacila čitavu odgovornost.

"Nikada nemoj da poljubiš agenta FBI", kaže jedan od njih, "jer ćeš onda morati da ga izvedeš na večeru." Njegov kolega se kasnije nadovezuje na istu konverzaciju: "FBI nema namjeru ni da te stavi na svoju listu Deset Najtraženijih Ljudi sve dok ne saznaju GDJE se nalaziš i KOLIKO tamo planiraš da ostaneš."

Prije nego što je uhvaćen u 81. godini života, 2011. godine, Džejms "Vajti" Baldžer se nalazio na pomenutoj FBI listi odmah ispod Osame Bin Ladena - na poziciji broj dva. Nisam siguran da li je FBI prethodno bio svjestan Baldžerove lokacije, kao što kažu Memetovi policajci, ali je to činjenica koju u ovom slučaju ne bi trebalo olako da prenebregnemo. Ovo je definitivna "true crime" knjiga o doista fascinantnom žitiju čuvenog bostonskog gangstera napisana iz pera nagrađivanih ljudi koji su decenijama pratili njegovu karijeru u Boston Gloubu.

Do početka XX vijeka, irski i italijanski imigranti su od Bostona, koji je do tada puna tri vijeka bilo najveće protestantsko leglo u čitavoj naciji, napravili katolički raj, gdje je parohija definisala društvenu strukturu i stambena područja. Vajti Baldžer je pripadao najozloglašenijem dijelu Bostona, tzv. Sautiju (Južni Boston iz filma Dobri Vil Hanting), poznatom po tome što su njegovi stanovnici prvi počeli proslavljati najznačajniji irski praznik ili Paradu Sv. Patrika.

Na svu sreću ona se poklapala sa sekularnim Danom Evakuacije, odn. kad je s dokova Južnog Bostona izvojevana prva pobjeda kolonijalnih snaga na čelu sa generalom Džordžom Vašingtonom i kad je engleska flota podvijenog repa pobjegla iz Bostona.

Džejms Džozef "Vajti" Baldžer (Foto: commons.wikimedia.org)

I pored toga, Sauti se uvijek smatrao bostonskim getom (čak i tokom Drugog svjetskog rata, automobil u tom komšiluku bili su rijetkost). Tako da i ne treba da čudi što su najjači irski gangsteri obično bili stacionirani u dijelu grada kao što je Somervil i susjedni Čarlstaun (iz filma Bena Afleka, The Town). Međutim, na kraju dana svi su oni bili prinuđeni da plaćaju reket italijanskoj mafiji iz Nort Enda (Sjevernog dijela) da bi živjeli u relativnom miru.

Ono što se najviše cijenilo u getu kao što je Sauti, a što je kod Iraca uvijek bilo prenaglašeno, jeste slijepa lojalnost prema bližnjem čovjeku, svojoj porodici i Irskoj. Baldžer je rođen 1929. godine i već je kao 16-godišnjak postao svojevrsna legenda među mlađom populacijom; novac je zarađivao tako što je krao namirnice sa kamiona i prodavao ih na ulici.

Često je znao da čašćava lokalne klince sladoledom. Jednom prilikom je 8 godina mlađem, Džonu Konoliju - koji će kasnije postati FBI agent - i njegovom društvu ponudio da im kupi po sladoled, a ovaj je to odbio. "Majka mi je rekla da ništa ne uzimam od stranaca", kazao je Konoli. "Mi nismo nikakvi stranci. Tvoji roditelji su iz Irske. Moji roditelji su iz Irske. Sad mi reci kakav sladoled voliš?"

Drugi put je Baldžer istog dječaka spasio batina. Konoli se navodno više nije susretao sa Baldžerom, ali i pored toga što su im se putevi naizgled zauvijek razdvojili - kao što se događa sa protagonistima u Istvudovom filmu Mystic River - Konoli nikada nije zaboravio šta je Baldžer uradio za njega. U Sautiju su dječaci obično postajali ili kriminalci ili policajci.

Vajti je već tada privođen u policiju gdje su ga brutalno ispitivali, ali gdje, prema njegovim riječima, nikada nije odao ljude s kojima je krao. U 26. godini je, poslije 4 opljačkane banke, uhvaćen zahvaljujući prijateljima koji su ga ocinkarili. On je zauzvrat učinio isto. I pored saradnje sa policijom, dobio je 20 godina zatvora. Devet od njih je proveo u najtežim kazneno-popravnim, ustanovama - u Atlanti, Alkatrazu i Levenvortu.

U Atlanti je htio da sreže nekoliko mjeseci sa kazne tako što se prijavio za eksperimente sa tada nepoznatom drogom LSD-om i umalo izgubio razum; Atlanta je bila jedan od 86 univerziteta i institucija uključenih u testiranje LSD-a koje je CIA sprovodila u periodu 1953-1964. u projektu MKUltra.

Zgrada u Kalifoniji u kojoj se Baldžer kao bjegunac krio petnaest godina (Foto: commons.wikimedia.org)

I pored opasnosti po razum i posljedice što će ga pratiti narednih decenija, Baldžer je 15 mjeseci učestvovao u eksperimentima sa LSD-om; za svaku injekciju je dobijao 3 dolara i sveukupno su mu od kazne oduzeta 54 dana. Iz petnih žila se trudio da se vlada što bolje i da ne upada u nevolje.

U Alkatrazu je umanjio kaznu za još 100 dana i čitao do mile volje; filozofiju, istorijske romane i vojnu nebeletristiku. Jedno istraživanje je pokazalo da je kvalitet čitanja u tom zatvoru bio u mnogome jači nego u prosječnom američkom komšiluku; najviše su se čitali Šopenhauer, Hegel, Kant... napredna matematika i skripte iz fizike. Navodno je Baldžer i prije nego što je prvog puta završio iza rešetaka imao kvocijent inteligencije od 118 jedinica.

Oslobođen je poslije 9 godina, 1965. godine, dobrim dijelom zahvaljujući i rođenom bratu, Bilu Baldžeru, koji se polako penjao ka senatu države Masačusets i konstantno urgirao da se Vajtiju odobri izlazak pred odbor za pomilovanje (Vajti dobio je slobodu tek nakon trećeg saslušanja).

U to doba u Bostonu se vodio rat između irskih bandi iz Čarlstauna i Somervila. Rat je trajao nekoliko godina i odnio je preko 60 života, a doslovno je počeo tako što je vođa bande uhvatio za dojku izvjesnu djevojku. Na njegovu nesreću, to je bila djevojka čovjeka iz protivničke bande.

Što se tiče kvantitativnosti, irski gangsteri su lako mogli biti dominantna etnička grupa u organizovanom kriminalu u Bostonu, međutim oni su se i dalje dijelili po kvartovima, a katkada čak i na sitnije grupacije, na taj način umanjujući moć jedinstvene bande kao kompaktne cjeline i, naposljetku, izazivajući daleko više nereda zbog sitnica kao što su bili teritorija i ponos (takođe su podsticali bratoubistva, time još više raspirujući krvoproliće).

Snimak sa jedne od FBI kamera (Foto: commons.wikimedia.org)

Za razliku od njih, Italijani su imali samo jednu organizaciju, La Cosa Nostra, a njen jedini uslov (italijansko porijeklo) bacalo je u mnogome širu mrežu i ograničavalo, barem u manjem gradu kao što je bio Boston, rizik od frakcija. Poslije Bostonskog rata bandi, Italijani su samo uvećali svoju moć, a skoro da nisu ni pomakli prstom, a što je organe gonjenja, tokom rata, više usredsredilo upravo na Italijane nego na neorganizovane Irce.

I pored toga što je i bogu i narodu obećao da će se promijeniti, Baldžer nije mogao da se vrati u Boston u boljem, odnosno haotičnijem, trenutku, kad je upražnjenih mjesta u gangsterskoj hijerarhiji bilo na pretek. Tu je upoznao Stiva Flemija, žilavog i respektabilnog mafijaša irsko-italijanskog porijekla, i budućeg prisnog prijatelja, a koji je već radio kao doušnik za dvojicu prevejanih agenata FBI, Rikoa i Kondona, koji su doslovno pomagali jednoj bandi da istrijebi drugu - nešto zbog čega bi Flemi dospio na svačiju listu smrti.

Posmatrajući kako su FBI agenti, Riko i Kondon, okrenuli Boston tumbe u ratu bandi bila je Flemijeva prva lekcija u vezi toga koliko je FBI bio direktno upleten u bostonsko podzemlje i koliko je linija što je razdvajala ta dva svijeta bila jedva primjetna.

U međuvremenu je onaj dječak iz Sautija, još uvijek pun utisaka, Džon Konoli, postao poznati FBI agent u Bostonu sa jednim ciljem: da smrvi italijansku mafiju sada kad je Dž. Edgar Huver, slavni direktor, napokon uvidio da ona zbilja postoji. Slijedeći pravilo da je "neprijatelj mog neprijatelja moj prijatelj", a takođe privučen i glamuroznim stilom života ovih bandita, Konoli je odlučio da Vajtija Baldžera poveže sa svojim doušnicima iz podzemlja i da im svima pruži imunitet sve dok mu budu pomagali u slučaju protiv mafije.

Generalno gledano, Vajti je rijetko kada pružio dobru informaciju Konoliju protiv Italijana, a kad bi mu lokalna policija stala na rep - Vajti bi dobio podatak od Konolija i odmah bi zatim prestao sa aktivnostima kojim se bavio. Tako da bi policija svako malo, čim bi se našla na Baldžerovom tragu, neizbježno nailazila na ćorsokak.

Fotografija iz 1994. godine (Foto: commons.wikimedia.org)

Dok je bio ušuškan od Federalnog biroa, Vajti je izvršio 19 ubistava, vremenom postavši jedan od najvećih gangstera u Bostonu, a njegovu pojavu je parafrazirao i Džek Nikolson u precijenjenom filmu Martina Skorsezea, The Departed. Vajti je čak zadavio i dvije žene, ali nošen ponosom da jedan Irac nikada ne ubija žene i ne cinkari svoje prijatelje - njihova ubistva, bez obzira na svjedoke, nikada nije priznao.

U isto vrijeme, Vajti je ucijenio bostonske dilere droge irskog porijekla da mu svako malo daju danak od prodaje kako bi oslobodilačkoj organizaciji - IRA-i - bio u stanju da šalje oružje u Evropu, a što je redovno i radio. Sve dok mu jedan od brodova, zahvaljujući drugom policijskom doušniku, nije zaplijenjen od strane irske policije. Tog doušnika je sam odlučio da ubije, i to pred nekolicinom svjedoka kao što su Stiv Flemi i njegova desna ruka, Kevin Viks.

Zahvaljujući vezama u FBI-u, Vajti je lišio života najmanje 4 značajna policijska doušnika, dok on bezmalo ničim nije pridonio u istrazi protiv mafije. Štaviše, jedan od rijetkih razumnih agenata, Džon Ficdžerald, odavno je prigovarao bostonskoj upravi FBI da Vajti ništa ne zna i da se pošto-poto odstrani sa liste doušnika, međutim uprava nije htjela da posluša Ficdžeralda, zbog čega je on dao otkaz par godina docnije.

Možda su ljudi iz uprave živjeli u iluziji da je Vajti ipak dobar čovjek, s obzirom da mu se brat nalazio u trci za predsjednika državnog senata i da tim svojim angažmanom protiv mafije želi da vrati dug društvu i vlastitoj brojnoj porodici gdje je bio jedina crna ovca. Međutim, Vajti je očito najmanje razmišljao o mlađem bratu kog je idolizovao i kojim se uvijek ponosio.

Posljednja trećina ove izuzetne slojevite knjige prikazuje posljednjih 16 godina tokom kojih se Vajti krio bezmalo pred očima pravde i gonitelje u stalnoj potrazi za njim. Najzanimljivije od svega je što je Vajtijev "zemljak", Džon Konoli, bio jedini agent FBI koji je na kraju kažnjen za ono što je odvajkada izgledalo kao daleko veće saučesništvo u najznačajnijoj federalnoj policijskoj instituciji, kao što i sami vidimo, ni malo imunoj na korupciju.

Galerija

( Ratko Radunović )