Jutarnji.hr: JAT je bio jaka kompanija a uz crveni pasoš, glavni izlaz u svijet

Po broju putnika, JAT je bio 10. kompanija u Europi, iako ga je pratio vic u kojem se skraćenica JAT tumačila Joke About Time, zbog čestih kašnjenja. Kasnije se pojavio i antidržavni aforizam ‘u slučaju građanskog rata, bježite avionima JAT-a’.

Zagrebački Jutarnji list donosi istoriju prvog nacionalnog avioprevoznika nekadašnje SFRJ, podsjećajući da je let JU 134, JAT-ova Boeinga 737-300 sa beogradskog aerodroma Nikola Tesla u Moskvu, prošle srijede u 22.30, bilo posljednje putovanje nekog od aviona te kompanije pod imenom koje je nosila od 1. aprila 1947.

JAT Airways, srbijanska aviokompanija, koja je nadživjela Jugoslaviju i u svom imenu zadržala naziv zemlje koja već dugo ne postoji, nakon više od 66 godina odletio je u istoriju. Od 1. avgusta 15 aviona te kompanije letjeće u sastavu nove kompanije Air Serbia, nakon što je Etihad iz Ujedinjenih Arapskih Emirata kupio 49 odsto JAT Airwaysa i najavio obnavljanje flote sa 10 novih aviona tipa Airbus.

Iako se o JAT-u u bivšoj državi svašta moglo čuti - pa iz tog vremena, na račun vječitog kašnjenja letova, datira duhovito objašnjenje kratice te kompanije (umjesto Jugoslovenski aerotransport, skraćenica JAT tumačena je kao: Joke About Time, ili slobodno prevedeno - Šegačenje s vremenom), bila je to, u najboljim godinama, ozbiljna avionska kompanija. U periodu od 1987. do 1989. JAT je godišnje prevozio više od pet miliona putnika, njegova se flota sastojala od respektabilnih 36 aviona, a bivšu državu povezivao je sa 61 odredištem u svijetu, na svih pet kontinenata. Po broju prevezenih putnika, bila je to 10. aviokompanija u Evropi i 31. u svijetu.

JAT je 1985. kao prva evropska aviokompanija kupio kasnije najprodavaniji Boeingov motel B-737-300. Danima su JAT-ovi piloti, u jesen te godine, na tada najsavremenijim avionima vježbali polijetanja i slijetanja na pisti osječkog aerodroma, idealnog za obuku, jer na njemu, tada kao i danas, gotovo da i nije bilo prometa. Moćne bi mašine zagrmjele, strelovito se propele u vazduh, napravile širok krug nad slavonskom ravnicom i uz tutnjavu se spustile na pistu osječke vazdušne luke, na radost mnoštva dokonih Slavonaca koji su uživali u besplatnom spektaklu.

Prvi mlaznjaci

Kad je JAT 1978. godine kupio prvi širokotrupni avion Douglas DC 10-30 (kasnije je nabavio još četiri), koji je za ono vrijeme mogao primiti nevjerojatnih 380 putnika, na Surčinskom aerodromu danima su se skupljali znatiželjnici da vide kako slijeće i polijeće ta grdosija. Bila je to prvorazredna senzacija. JAT je postao jedina kompanija neke socijalističke zemlje koja se mogla pohvaliti takvim tipom aviona. Iz Beograda tada se JAT-om direktno letjelo u Chicago, Toronto, New York, Los Angeles, Singapur, Kuala Lumpur, Peking, Sidney, Melbourne…

Jednaka senzacija, 15 godina prije toga, bila je i kupovina prvih mlaznih aviona u floti JAT-a. Jugoslovenski aerotransport, koji je do tada u upotrebi imao avione s klipnim motorom, prve mlaznjake je nabavio 1963. Bili su to avioni Caravelle, francuskog proizvođača Sud Aviation. Prevozili su 80 putnika i bili ponos JAT-a. U novinama iz tog vremena izlazile su velike reportaže o kvalitetama te letjelice. Predstavljana je, uz mnogo pretjerivanja, kao avion koji ne može pasti.

Istorija JAT-a duža je od imena pod kojim su u aprilu 1947. poletjeli njegovi avioni. Tada je imao dva aviona DC 3, koji su mogli primiti tridesetak putnika. Njihova, za ono vrijeme fantastična brzina od 370 kilometara na sat, danas izgleda smiješno. JAT je, te 1947. u floti imao i dva aviona Junkers JU 52 čiji je kapacitet bio dvadesetak putnika. Ubrzo, JAT-ovom jatu su se pridružila još četiri aviona DC 3 i jedan JU 52. U godini kad je osnovana JAT-ova je flota imala devet aviona s ukupno oko 240 mjesta, koliko danas ima avion srednje veličine. To je bila osnova od koje se počelo ili, bolje rečeno, s kojom se nastavilo.

JAT se smatra nasljednikom aviokompanije Aeroput, osnovane u julu 1927. Avion Potez 29/2, u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji 15. februara 1928. godine uspostavio je avionsku liniju između Beograda i Zagreba. Na prvom letu bilo je petoro novinara i fotoreportera, a s obzirom na skromnu navigacijsku opremu, avion je od Beograda do Zagreba slijedio tok rijeke Save. Trebala su mu dva sata da prevali udaljenost od oko 400 kilometara, a kad je pilot ugledao tornjeve zagrebačke Katedrale, napravio je nekoliko krugova nad Zagrebom, prije nego što se spustio na travnati aerodrom na Borongaju. Na povratku u Beograd, istog dana, zagrebački novinari su zamijenili beogradske.

Sedamdesetih godina prošlog vijeka crveni jugoslavenski pasoš i JAT bili su odskočna daska za putovanja u svijet, o čemu se građani Mađarske, Poljske, Bugarske ili neke druge zemlje iza željezne zavjese mogli tek sanjati. JAT se, naravno, nije mogao mjeriti s Lufthansom, British Airwaysom ili Air Franceom, ali je u odnosu na mađarski Malev, bugarski Balkan Airlines, pa i sovjetski Aeroflot bio za nekoliko klasa bolji.

Treći putnik u Boeingu

Kao velika državna kompanija u koju se puno ulagalo, JAT je bio gutač budžetskog novca i nije se mnogo marilo za rentabilnost pojedinih linija. Ubrzo nakon što je 1980. otvorena aerodrom Klisa, kraj Osijeka, kao najmlađa u tadašnjoj Jugoslaviji, JAT je uspostavio liniju Beograd - Osijek - Zagreb. Let od Beograda do Osijeka trajao je samo 15 minuta pa ga je JAT u svojoj putnoj reviji iz tog vremena reklamirao kao najkraći u svom redu letenja. Događalo se da na redovnoj dnevnoj liniji Osijek - Zagreb, u ogromnom Boeingu 737 bude samo nekoliko putnika. Jednom prigodom, početkom osamdesetih, na JAT-ovu jutarnjem letu iz Osijeka u Zagreb, uz Krunoslava Kiću Slabinca i još jednu osobu, bio sam treći putnik u praznom avionu. No, JAT za to nije mario - lokalna zajednica je, želeći održati liniju, ionako plaćala četrdesetak mjesta u avionu, bez obzira na broj putnika.

“Kafa, čaj?”, pitanje kojim su se uglavnom neljubazne stjuardese na domaćim linijama obraćale putnicima tokom leta poslužujući napitke, bio je odraz monopola koji je u Jugoslaviji imao JAT.

Leteći nebom tadašnje zajedničke države, bez konkurencije, osoblje nije imalo razloga da bude pretjerano ljubazno. No, u odnosu na ono što su putnici mogli doživjeti u drugim kompanijama, letenje JAT-om znalo je biti prava idila. Prije samo sedam godina, vraćajući se iz Ulan Batora u Moskvu, avionom Tupoljev, ruskog Aeroflota, prelazak u JAT-ov avion na aerodromu Šeremetjevo izgledao je kao da sam iz skromne mongolske jurte ušao u hotel s pet zvjezdica. Ono što je u Aeroflotu bilo potpuno nezamislivo, dobiti vegetarijanski obrok, u JAT-u je bila rutinska stvar.

Galerija

( Jutarnji list, Vijesti online )