Kako je dobijena bitka za Atlantik...

(Bleketov rat: ljudi koji su porazili nacističke u-podmornice i uveli nauku u umjetnost ratovanja (Blackett's War: The Men Who Defeated Nazi U-Boats and Brought Science to the Art of Warfare), Stephen Budiansky; Alfred A. Knopf, New York, 2013)

Nedavno smo saznali da Majkrosoft radi na progresivnoj integraciji kad je u pitanju ona najintimnija od veza između korisnika i njegovog smart telefona. Uskoro će oni biti u stanju da prate poruke, pozive i pretrage po internetu, i na osnovu njih će donositi zaključke o vašem raspoloženju. Svrha projekta je da telefon na vrijeme obavijesti druge stranke, znači vaše prijatelje, o tome da li ste sretni ili niste, kako bi oni znali da li da vas se tog dana klone ili da vam pristupe mirne duše. Na sličan način, roman Filipa Dika, Da li androidi sanjaju električne ovce?, počinje tako što mehanički "tvorac raspoloženja" glavnom junaku, Dekartu, prilikom buđenja šalje blage električne udare zahvaljujući kojima bi on tokom dana trebao da bude raspoložen. Reklo bi se da je sprava u Dikovom romanu nadasve naprednija, a i korisnija.

Htjeli mi to da priznamo ili ne, ovo o čemu čitamo je vrhunac ljudske tehnologije 21. vijeka, pa je bezmalo sigurno da će dalji pomaci u nauci očito biti još nesuvisliji i ništa manje beskorisniji. Knjiga Stivena Budianskog zato govori o genijalcima koji svojom percepcijom i tehnologijom ne samo što su promijenili svijet, nego su dobar komad Drugog svjetskog rata sasjekli u korijenu, pomogavši Saveznicima da skinu jedno veliko breme sa svojih pleća.

Kao što kaže i sam autor u predgovoru, današnja nauka - barem kad su u pitanju ratne okolnosti - postala je još "uskogrudnija, specijalizovanija i kompetitivnija", i ono što je prije 70-ak godina učinila šačica britanskih i američkih naučnika, od botaničara pa do astronoma, vjerovatno se ne može mjeriti ni sa čim što će se oko nas događati u budućnosti. Birokratija ratne mašinerije danas je postala ogromna, zamorna i neprijatna, i baš zbog toga ne ostavlja skoro nimalo mjesta za vještu improvizaciju i nekonformističko razmišljanje koje su Bleket i njegove kolege uspjele materijalizovati.

U Bleketovom ratu je naglasak ipak stavljen na britanske naučnike, od kojih su dobar dio bili zagriženi socijalisti, komunisti, marksisti i, prije svega, nepokolebljivi pacifisti (uvaženi naučnik i pisac, Č.P. Snou, bilježi da su između dva rata 3/4 britanskih naučnika bili tvrdokorni ljevičari). Iz ove grupe šestorica njih će poslije rata biti nagrađeni Nobelovom nagradom za revolucionarna dostignuća u hemiji, fizici i fiziologiji.

Prvi od njih je Patrik Bleket, britanski fizičar koji je otkrio pozitron, vatreni socijalista i čovjek sa velikim osjećajem pravednosti. Kao 20-godišnji brodski gardemarin na bojnom brodu Barnam preživio je najveću poznatu pomorsku bitku kod danskog Jutlanda 1916. godine, gdje su Britanci izgubili 6,000 mornara, a 1948. je objavio knjigu Strah, rat i bomba protiveći se američkom monopolu po pitanju atomskog oružja i zagovarajući odricanje američke politike kao glavne prijetnje na putu svjetskog mira. Isprva čak nije htio ni da sarađuje sa britanskom vladom, iz razloga što nije želio militarizovati nauku, ali jeste htio pomoći u naporima da se umanje ratne žrtve.

Bleket je bio jedan od onih utopijskih, na koncu i nerealnih, ljudi koji su pokazivali istinsko lice socijalizma, onakvo kakvo ova ideologija u načelu zbilja ima. Kad ga je Britanija pozvala da se priključi grupi za razvitak atomskog oružja, jedini je odbio, ali se kasnije, iako protiv svoje volje, složio da bi Britanci vjerovatno trebali da se sa Amerikancima konsultuju o tom projektu. Na osnovu jednostavnih proračuna o sveopštoj nedjelotvornosti, pri čemu će najviše stradati civili, takođe se protivio strateškom bombardovanju njemačkih gradova od strane RAF-ovih eskadrila; umjesto toga, tražio je da se avioni sa veliki radijusom djejstva šalju u Bitku za Atlantik.

Kao direktor antipodmorničke analize pri Kraljevskom ratnom vazduhoplovstvu i Kraljevskoj mornarici tokom Drugog rata, Bleket nije samo pomogao u dobijanju Bitke za Atlantik, već je ustanovio i novu nauku kod "operativnog istraživanja", termina koji je prvi upotrijebio. Od tada je termin postao neophodni dio vojnog treninga i planiranja.

Tokom Prvog svjetskog rata, znači u vrijeme kad je Britanija uvozila dvije trećine hrane, njemačke podmornice su potopile 5,000 savezničkih trgovačkih brodova. Inače, nekoliko godina prije toga niko nije ni sanjao da će podmornica 1917. godine Veliku Britaniju, sa najvećom pomorskom flotom, bezmalo dovesti na rub katastrofe. U to doba se radilo samo o šašavoj viziji ludog naučnika. S obzirom da su poznavali Irca, Džona P. Holanda, koji je na svom izumu na dokovima Hadsona u Njujorku radio još od 1880-ih, irska nacionalistička grupa, "Finijanov ovan", finansirala je i planirala da Holandovom prvom podmornicom udari na britanske baze po svijetu. U stvari, kao što su odmah uvidjeli irski nacionalisti, jedina svrha podmornice bila je kao oružje u sveopštem ratu.

Britanija je zavisila od 35 miliona tona uvoznog materijala, a ako bi brojka pala na 30 miliona tona, kao što se događalo tokom većeg dijela 1941, neizbježna su bila smanjenja sljedovanja hrane

U Drugom svjetskom ratu, situacija je, na svačije iznenađenje, ostala bezmalo nepromijenjena. Recimo, od jula do septembra 1940. godine, u-podmornice su na dno okeana poslale 150 brodova i blizu milion tona materijala. Britanija je zavisila od 35 miliona tona uvoznog materijala, a ako bi brojka pala na 30 miliona tona, kao što se događalo tokom većeg dijela 1941, neizbježna su bila smanjenja sljedovanja hrane. Isto tako, u prvim mjesecima Bitke za Britaniju - (jul-oktobar 1940) - koji su u protivvazdušnom ratu protiv noćnih bombardera vođeni prilično modernom artiljerijom i radarima, veza između te dvije tehnologije doslovno se zasnivala na primitivnim svojstvima srodnijim Prvom nego Drugom ratu.

Zato je doveden Bleket, a on je sebi pridružio još nekoliko naučnika. Trebalo je pokazati vojsci kako da nišane protivavionskim topom u skladu sa podacima dobijenim sa radara, a što je iziskivalo kompleksnu kalkulaciju u sferičnoj trigonometriji. Ono što je Bleket odvajkada tvrdio jeste da ne treba izmišljati nove stvari (jedino što je vojska, dabome, i očekivala od naučnika), već treba pronaći načine da se što bolje iskoristi postojeća tehnologija (recimo, bolji dvogledi). Tako je protivvazdušna odbrana ubrzo počela nizati uspjehe.

Očito je najveći problem britanske vojne komande bio da ozbiljnije inkorporira nauku u ratne napore. Ministarstvo ratne mornarice, a naročito njihova anti-podmornička borba, jednostavno nije imala organizaciju, a kamoli institucionalnu kulturu da naučnu ekspertizu iskoristi na bilo kakav sistematski način. Ili je vojnom mozgu to prosto bilo neinteresantno, ili ga je vrijeđalo što neki matematičar ili statističar koji dobro poznaje zakone vjerovatnoće treba da se pita prilikom proračunavanja svake taktike i izdavanja naređenja.

Na primjer, u maju 1941. britanski avioni su primijetili u-podmornice 200 puta, a prilikom izvedenih napada na 130 takvih slučajeva (posredstvom dubinskih punjenja), potopljena su samo dva broda. No, čim je Bleket predložio da se generalno crni bombarderi ofarbaju u bijelo tokom dnevnih izvidnica, a njegov velški kolega, I.Dž. Vilijams, podesio kalkulacije kad su u pitanju dubinske bombe i smjerovi u kojima bi ih trebalo bacati, pa i vrijeme pošto bi ih trebalo detonirati, osjetno je povećalo njemačke žrtve. A katkada bi kapetan razarača naredio da se brod zabije u podmornicu na površini, kao u najboljem filmu koji prikazuje ovakav lov: The Enemy Below (1957) Dika Pauela.

Džon P. Holand

Međutim, čim je neutralna Amerika odlučila da svoje vojne brodove pripoji trgovačkim konvojima ka Evropi zbog bezbjednosti na Atlantiku, to je odmah oslobodilo četrdesetak britanskih razarača i korveta iste dužnosti. No, kad je nakon Perl Harbora (jun 1941), Amerika objavila rat i Njemačkoj, u-podmornice su se odmah sjatile na njene obale i počele da joj nanose gubitke kao i Britaniji na samom početku. Upravo je jun bio najgori mjesec; 127 brodova je stradalo u Atlantiku, a sa njima i 637,000 tona materijala. U prvih 6 mjeseci rata, SAD su izgubile 5 procenata svoje trgovačke mornarice.

A onda su došli do bolesne solucije: da proizvode više brodova i materijala nego što nacisti mogu da potope. Ipak, konstantno dodavanje ljudi i gvožđurije brže nego što mogu biti uništeni sigurno je jedan način da se dobije rat - to je u neku ruku Saveznicima i donijelo pobjedu na Atlantiku, kao uostalom i Rusima na Istočnom frontu - samo što se onda radilo o brutalnoj računici, o najgorem zamislivom pomorskom ratu iscrpljivanja. Sve dok se neko nije sjetio da u goste pozove britanske naučnike i njihove svemoćne kalkulacije i taktike.

I pored toga što su očito našli načina da njemačku prijetnju zadrže na distanci (a pogotovo poslije otkrivanja i razbijanja gotovo nedokučivog njemačkog šifrarnika "Enigma" u Blečli Parku), u Americi su britanski naučnici naišli na istu prijetnju kao i u sopstvenom generalštabu: bez obzira na ljudske žrtve, drveni vojni ponos naprosto nije dozvoljavao da im se civili miješaju u posao. Bilo kako bilo, početak 1943. godine doslovno je protekao u igrama savezničkih brodova i aviona sa njemačkim podmornicama, a to se prije svega dogodilo zahvaljujući matematičkim proračunima.

Bilo kako bilo, početak 1943. godine doslovno je protekao u igrama savezničkih brodova i aviona sa njemačkim podmornicama, a to se prije svega dogodilo zahvaljujući matematičkim proračunima

Naravno, samo smo zagrebali površinu čitave priče, a knjiga solidnog vojnog istoričara Budianskog ne stremi da bude kompleksna i definitivna studija o ovom dijelu Drugog svjetskog rata, kao recimo van der Vatov The Atlantic Campaign (1988), Ganonov Operation Drumbeat (1990) ili Kanov Seizing the Enigma (1991), iako je zapravo više usredsređena na unutrašnju birokratiju britanske - pa i američke - vojne imperije nego na ono što se zaista odvijalo u srcu bojnih polja, tako da dolazi kao savršen dodatak pomenutim naslovima. Dobar i uzbudljiv pregled.

U centru pakla

Ako se sjećate početka filma Volfganga Petersena Das Boot (1981) koji prati period 1941/42. godine, saznaćete da se trideset od četrdeset hiljada njemačkih mornara koji su služili na podmornicama nikada nisu vratili. Pa ipak, kapetan Vajlder D. Bejker iz američke mornarice, krajem juna 1942. godine, upozorio je da će "Bitka za Atlantik uskoro biti izgubljena".

Osim toga, u najnovijem broju časopisa BBC History Magazine, naslovni tekst govori o britanskom lovcu na u-podmornice, slavnom Džoniju Vokeru, kapetanu razarača HMS Sterling, koji je naizgled sam, preokrenuo tok te bitke. Dabome, radi se o agresivnim ljudima u centru pakla i galaksijama daleko od neustalasanog svijeta u kom je funkcionisao Patrik Bleket.

Galerija

( Ratko Radunović )