Vajmarski ili jugoslovenski scenario

Istorija nam se toliko puta ponovila da je samo pitanje - ako uzmemo Marksovu opasku kao aksiom - da li će ovoga puta biti tragedija ili farsa? Bile su dovoljne dvije krize, jedna finansijska 2008. godine i druga migrantska 2015. da Evropljani zaborave sve lekcije koje su dijelili liderima bivših jugoslovenskih republika, prije i poslije raspada zajedničke države, o pogubnosti devijantnog patriotizma. Lekcije koje su njihovi preci naučili na sopstvenoj koži tokom tridesetih godina prošlog vijeka. Da li se Evropi ponavlja jugoslovenska ili vajmarska republika?

Kao što su se nekada u bivšoj Jugoslaviji ujedinili Slobodan Milošević i Franjo Tuđman da ruše SFRJ i Antu Markovića, ili kao što su u BiH Alija Izetbegović, Radovan Karadžić i Mate Boban sklopili savez da osvoje vlast u Sarajevu, tako se danas u EU ujedinjuju ili sklapaju koalicije suverenisti, populisti, nacionalisti da bi rušili Angelu Merkel i liberalno-demokratsko ustrojstvo EU.

Stranke i lideri koje nemaju ništa zajedničko, osim istovjetnog neprijatelja, su predodređeni da uđu u sukob čim zajednički protivnik nestane ili se povuče sa scene. Ta postavka važi i na unutrašnjem i na međunarodnom planu. Ali osim “balkanizacije” Evrope i raspada EU, u vazduhu ledbi još zloslutniji scenario a to je “vajmarizacija” Evrope i dolazak nacionalsocijalista našeg doba, odnosno nacionalpopulista.

Kriza iz 2008. godine otvorila je širom vrata za populizam na Starom kontinentu dok je migrantski talas od prije tri ljeta dao pogonsko gorivo nacionalizmima koji često prerastaju u šovinizam. Izranjanje neologizma “nacionalpopulizam”, odnosno pojava pokreta ili stranaka koje su u sebi objedinili dva poremećaja društva u treću, potentniju, bolest, uključio je alarm kod pojedinih istoričara i intelektualaca. Previše sličnosti sa tridesetim godinama prošlog vijeka!

Čak je i Majk Godvin, tvorac istoimenog zakona po kojem “kako rasprava na internetu postaje duža, vjerovatnoća poređenja sa nacistima i Hitlerom teži jedinici” promijenio svoje mišljenje. Godvin je taj postulat lansirao kako se ne bi bagatelisalo i banalizovalo zlo koje su Hitler i nacisti predstavljali. Sada je okrenuo ćurak, jer u nacionalpopulistima vidi nacionalsocijaliste i pozvao internaute:”Poredite te jajare sa nacistima. Što više. Sa vama sam”.

Migrantska kriza doživljena kao globalna prijetnja u zapadnom svijetu vrlo lako se može uporediti sa Oktobarskom revolucijom i komunizmom kao baukom koji se nadvija nad Evropom. Velika depresija iz 1929. godine, kao i ekonomska kriza iz 2008. godine imaju iste očeve i rođene su u istom gradu, u istoj ulici.

Populizam i nacionlizam u normalnim okolnostima ne idu ruku pod ruku, baš kao što se nacionalizam i socijalizam nikako nisu mogli uklapati dok se nije pojavio Musolini. Italijanski duče je prvi vjenčao nacionalističko-desničarsku stomačnu potrebu sa ljevičarsko-radničkim pravima, ukazujući na zajedničke neprijatelje: komunizam, globalizacija, liberalna-demokratija, štampa. Adolf Hitler će kasnije perfekcionisati Musolinijeve ideje, potvrđujući koliko je opasno spajati italijansku kreativnost sa njemačkom disciplinom.

Nije slučajno da je i na našim prostorima lako naći ljude koji istovremeno imaju pozitivno mišljenje o Staljinu, Titu, Miloševiću, Putinu, Trampu, Orbanu, Erdoganu. Mehanizam i manipulacije koje koriste današnji nacionalpopulisti su gotovo istovetni sa onima kojima su se služili totalitarni režimi u prvoj polovini 20. vijeka. Tajna uspjeha fašista u Italiji i nacista u Njemačkoj bilo je njihovo odbijanje da prihvate realnost baziranu na činjenicama i egzaktnim podacima. To se posebno odnosi na Vajmarsku Njemačku u kojoj je veliki broj ljudi bio sklon da vjeruje u teorije zavjere i da je Njemačkoj zabijen nož u leđa u Prvom svjetskom ratu. Priča o zavjeri maglovitih centara moći pala je među Njemce na plodno tlo. Ne zato što je ona bila tačna (a nije bila), već zbog toga što je pogađala emotivnu potrebu dobrog dijela stanovništva da se osjeća žrtvom a ne gubitnikom. Na toj emotivnoj zamci, zajedno sa ekonomskom krizom i pronalasku uzroka svih nevolja Njemaca (čitaj Jevreja) baziran je uspjeh Hitlera i njegovih nacista.

Nije teško prepoznati brojne simptome koji su pogađali Stari kontinent prije jednog vijeka i danas. Evropom više ne kruži bauk komunizma i antisemitizam je folklornog karaktera (Jevreja gotovo i da nema u Evropi, odlaze čak i iz Francuske) ali su tu islam i migranti, kao babaroge, s kojima se građani drže u strahu i sije mržnja. Opskurni globalni centri moći su i dalje odličan izgovor za patriotsku mobilizaciju (ekonomsku “kupujmo naše”, etničku “prvo naši”, socijalnu “pomozimo našima”), a svima se sviđa šizofrena uloga u kojoj bi da budu žrtve, goloruki, pravednici i na kraju pobjednici i moćni.

Da se nalazimo u već viđenoj situaciji ukazuju apeli Štefana Cvajga između dva svjetska rata. U svojoj besjedi “Moralna detoksikacija Evrope” koja kao da je napisana juče, a ne 1932. godine, Cvajg kaže: ”U svim nacijama se manifestuju isti fenomeni snažne i oštre razdražljivosti, uprkos moralnoj mekoći, nedostatku optimizma, rastućem nepovjerenju zajedno sa nervozom koji kreiraju zajedničko osjećanje nesigurnosti. Nacionalizam, uzrok Velikog rata, je kao ubistvena droga koja će nas dovesti do novog sukoba. Dakle, problem s kojim se suočavaju preostala demokratska društva je kako krenuti u detoksikaciju ovog organizma, kako se suprotstaviti psihičkoj depresiji koja pritiska Zapad koliko i ekonomska depresija?”

Austrijski rafinisani intelektualac je još između dva rata ukazao na ključni problem Starog kontinenta:” Ko govori u ime Evrope mora da shvati da mora da se obraća srcu i duši Evropljana, a ne njihovom razumu. Snaga knjiga, besjeda, kongresa na kojima se osjeća evropski duh su za malobrojne. Bez snage da pogađa u srce i šire ideje od kojih ključa krv bitka sa nacionalizmima će biti izgubljena prije nego što počne. Nikada nijedna promjena u istoriji nije došla iz intelektualnih krugova ili kao posljedica intelektualnih debata. Ako ne budemo sposobni da damo vidljivost i strast ideji Evrope, ako je ne pomjerimo sa ideološkog na militantni plan, nacionalisti će imati laku pobjedu.”

Ne bi trebalo da budemo sigurni da smo mnogo različiti od Njemaca, Italijana, Španaca koji su živjeli između dva svjetska rata. U Vajmarskoj republici su bile veoma aktivne organizacije za zaštitu radnika koji su se izborili za osmočasovno radno vrijeme, žene su dobile pravo glasa i bile blizu da dobiju pravo na abortus, najsnažniji pokret homoseksualaca na planeti bio je u Njemačkoj. Vajmarska republika je prednjačila i u umjetnosti, arhitekturi (Bauhaus), književnosti (Breht je unio revolucionarne novine u pozorište), a u Berlinu je predavao na univerzitetu “Albert Ajnštajn”.

A ne bi trebalo ni da nas zavara to što današnje partije nemaju svoje militante odrede, crnokošuljaše ili smeđokošuljaše SA koji upotrebljavaju nasilje na ulicama kao metod političkog djelovanja. Agresija se sa ulica premjestilo na društvene mreže, dovoljno je pogledati šta se događa sa korisnicima koji se zakače sa nacionalpopulistima, pa da se shvate razmjere novog vida nasilja.

Evropa je ponovo bolesna od nacionalizma i ako ne bude volje i snage za njenu detoksikaciju jednako su užasavajući i vajmarski i jugoslovenski scenario.

( Željko Pantelić )