JNA - nekad sila, a vidi nas sad...

Stariji čitaoci sigurno se još sjećaju viceva o albanskoj podmornici koja roni i izranja kao delfin „da bi veslači mogli uhvatiti zraka“ i o tome hoće li albansko ratno vazduhoplovstvo protiv naših dići „jedan ili oba aviona“.

Spominju se vjerovatno i povremenih velikih vježbi cijelog sistema „ONO i DSZ“ (opštenarodna odbrana i društvena samozaštita – da prevedemo za one rođene poslije 1990. godine), kada su oni ili neko njihov, oblačili staru sivo-maslinastu M-77 uniformu, na glavu nabijali šljem sa crvenom petokrakom i manje-više ponosno stupali u red pripadnika četvrte po snazi oružane sile u Evropi.

Iz perspektive nekoga ko je živio u zenitu snage Jugoslovenske Narodne Armije – tokom osamdesetih godina prošlog stoljeća, gore pomenute loše šale bile su sasvim razumljive jer je bivša SFRJ zaista raspolagala impresivnom vojnom silom kojoj vojske država okruženja pojedinačno "nisu bile ni do koljena". Iako propagandna pretjerivanja i urbani mitovi o "četvrtoj armiji svijeta" nikada nisu imali osnova, JNA je i danas sa distance od preko 20 i kusur godina od kada je nestala država čija je to bila oružana sila, za sve vojske zemalja Zapadnog Balkana pojam organizovane, dobro naoružane i vrhunski obučene vojske, kojem se one ni u najluđim snovima aktuelnih generala i admirala „od Triglava do Đevđelije“, neće moći primaći.

Utemeljena na doktrini o "bratstvu i jedinstvu" svih jugoslovenskih naroda i narodnosti i ideološki oslonjena na Savez komunista, JNA je krajem odamdesetih imala preko 220 hiljada ljudi stalnog sastava pod oružjem, a u slučaju rata, mobilizacijom je mogla narasti na preko milion i po ljudi. Iako nikada nisu saopštene zvanične brojke, podaci koji se smatraju najbližima istini, govore da je JNA krajem osamdesetih raspolagala sa oko dvije hiljade tenkova, 1,5 hiljada oklopnih transportera i borbenih vozila pješadije, stotinjak ratnih i pomoćnih brodova, preko 500 borbenih aviona i helikoptera, na hiljade topovskih cijevi različitih kalibara, čak i nekoliko lansera raketa zemlja-zemlja dometa tipa FROG-7, dometa 100 km.

Utemeljena na doktrini o "bratstvu i jedinstvu" svih jugoslovenskih naroda i narodnosti i ideološki oslonjena na Savez komunista, JNA je krajem odamdesetih imala preko 220 hiljada ljudi stalnog sastava pod oružjem, a u slučaju rata, mobilizacijom je mogla narasti na preko milion i po ljudi

JNA je zvanično, "za svrhe laboratorijskih istraživanja" raspolagala i određenim količinama hemijskih oružja, dok se još pouzdano ne zna koliko ima osnova u pričama da je u Nukleranom institutu Vinča kod Beograda krajem osamdesetih, trebalo da se krene i veoma komplikovanim i dugotrajnim projektom izrade prve YU atomske bombe. O snazi te države i JNA možda najbolje govori "Objekat 505", poznatiji kao podzemni aerodrom Željava (Klek) u blizini Bihaća. Izgradnja i opremanje tri podzemne galerije (pojeidnačne dužine 400, 500 i 350 metara) u kojima se moglo smjestiti 58 aviona, te čitavog niza pratećih objekata – radionica, skladišta, prostorija za stanovanje, komandnih centara i slično, u utrobi planine Plješevica, od 1956. do 1968. godine koštala preko 4 milijarde ondašnjih američkih dolara.

Nešto slično ne postoji nigdje drugo u Evropi.

Način na koji je JNA projektovana i građena u periodu od 1945. do kraja osamdesetih govori o nevjerovatnoj državničkoj vještini tadašnjeg jugoslovenskog političkog i vojnog vrha. Naime, osim što su stvorili vojsku koja je prvenstveno bila namijenjena odbrani zemlje od spoljnjeg napada, jugoslovenski političari predvođeni Titom, su od JNA napravili i moćnu ekonomsku polugu sveukupnog razvoja zemlje, što su dodatno kapitalizirali razvijajući vojno-ekonomsku saradnju sa zemljama tzv. Trećeg svijeta kojima je SFRJ bila predvodnik u Pokretu nesvrstanih.

Sve to činjeno je uz koketiranje i sa Vašingtonom i sa Moskvom, pa je JNA bila jedinstvena i po tome što je u svom arsenalu istovremeno imala i moderno naoružanje i opremu zapadnog i sovjetskog porijekla. Iako mnogi velika izdvajanja za oružane snage smatraju jednim od glavnih uzroka propasti SFRJ, to je daleko od istine jer se zapravo, gradeći snažnu vojsku, gradila i ekonomsko-industrijska osnova zemlje. Tako je na primjer, čak 120 fabrika rasporedjenih u svim eks-YU republikama bilo uključeno u projekat proizvodnje domaćeg tenka M-84.

Iako se finalno sklapanje tenka obavljalo u Slavonskom Brodu u fabrici "Đuro Đaković" u, proizvodnji djelova i komponenti za taj tenk učestvovali su i „Rade Končar“, „Iskra“, „Famos“, „Teleoptik“, „Rudi Čajavec“, „14. oktobar“, „Pretis“, „11. oktomvri“ „Prvi partizan“, „Sever“, „Slovenske Železarne“, „Jugoturbina“, „Prva petoletka“, ali i nikšića „Željezara“, titogradski Kombinat aluminijuma, Industrija ležajeva Kotor i davno pokojni „Radoje Dakić“.

Zahvaljujući JNA i njenoj mornarici, SFRJ je bila jedna od tada samo 10 država u svijetu sposobnih da samostalno konstruišu, razvijaju i grade sopstvene tipove podmornica kao najkomplikovanijih ratnih brodova uopšte, a RV i PVO JNA opremano je avionima domaće proizvodnje poput G-2 „galeba“, J-21 „jastreba“, G-4 „supergaleba“ i J-22 „orla“

Nekadašnji tivatski mornarički remontni zavod „Sava Kovačević“ (Arsenal) godišnje je zarađivao i preko 80 miliona dolara radeći za JRM, Libijce i RM SSSR-a, a malo ko zna da je u Tivtu tih godina proizvođen i čtav spektar modernog naoružanja i vojne opreme – od raketa za osvjetljavanje „Svitac“, preko protivbrodskih mina AIM-82, do pontonskih mostova za inženjeriju i patrolnih čamaca za Jugoslaviju i Tanzaniju.

Zahvaljujući JNA i njenoj mornarici, SFRJ je bila jedna od tada samo 10 država u svijetu sposobnih da samostalno konstruišu, razvijaju i grade sopstvene tipove podmornica kao najkomplikovanijih ratnih brodova uopšte, a RV i PVO JNA opremano je avionima domaće proizvodnje poput G-2 „galeba“, J-21 „jastreba“, G-4 „supergaleba“ i J-22 „orla“.

Za „supergaleb“ kao školsko-borbeni avion za prelaznu obuku je bilo zainteresovano i Ratno vazduhoplovstvo SAD koje je pred raspad SFRJ, razmišljalo o porudžbi čak 900 komada tog aviona. Zahvaljujući doktrini nesvrstavanja u blokove i „oslanjanja na sopstvene snage“ , te proizvodnje u SFRJ svega što je za JNA potrebno osim onoga čija proizvodnja zbog malih serija ne bi bila ekonomski opravdana, SFRJ je krajem osamdesetih godišnje izvozila po oko 800 miliona dolara vrijednosti naoružanja i vojne opreme, a u JNA vojnim školama i akademijama obučavani su i pitomci iz Egipta, Libije, Sudana, Indonezije, Burme, Tanzanije...

Stariji Podgoričani sigurno će se sjetiti brojnih tamnoputih pilota koji su obuku za borbene avione završavali u 172. avijacijskom puku u Golubovcima, dok Tivćani i danas sa sjetom govore o vremenima kada su za masne iznose u devizama, iznajmljivali stanove libijskim oficirima sa podmornica koje su remontovane u Arsenalu. Zanimljivo je da je JNA čak osnovala i čitavu jednu oružanu snagu u inostranstvu – vojsku Sudana.

Bivši načelnik Generalštaba JNA i savezni sekretar za narodnu odbranu SFRJ, admiral flote Branko Mamula, tako je početkom sedamdesetih, bio prvi komandant novoformirane Ratne mornarice Sudana i proveo je jedan period u toj istočnoj afričkoj zemlji „stavljajući na noge“, sudanske pomorske snage.Koliko je bila jaka JNA kao zvanično četvrta vojna sila u Evropi (nakon SSSR, Francuske i Britanije) govori i spisak od par desetina stavki novog naoružanja i vojne opreme koje je bilo u fazi konstrukcije i razvoja prilikom raspada SFRJ. Među njima je i novi tenk „Vihor“, samohodna haubica 152 mm „Nora – C“, višecjevni bacač raketa „Orkan“, nova podmornica projekta B-73 naoružana torpedima i raketama, bespilotna letjelica, brojni sistemi za automatsko upravljanje vatrom, senzori, itd. Svakako najkomplikovaniji i najskuplji bio je tzv. NA odnosno „novi avion“ – projekat konstrukcije i razvoja višenamjenskog borbenog aviona četvrte generacije, u tadašnjoj javnosti poznat i kao „YU supersonic“.

Prototip aviona moderne koncepcije sa tada izuzetno savremenim tehnološkim riješenjima i opremom treba je da poleti. 1992 što je spriječio raspad zemlje. Zanimljivo je da današnji najmoderniji lovci poput francuskog „rafala“ ili zajedničkog evropskog „eurofajtera tajfun“, iz vani upadljivo nalikuju nikada napravljenom novom borbenom avionu JNA.Operateri u tzv. „Rupi“, odnosno podzemnom objektu 182 - rezervnom komandnom mjestu Komande Jugoslovenske Ratne mornarice u Žrnovnici blizu Splita, 9. januara 1987. u 16.20 sati popodne na ekranima svojih uređaja i planšetama dobili su prve podatke sa sistema “Stina-C”, glavnog podsistema novog komandno-informacionog sistema “Stina Jagran”.

Time je izvršena automatizacija prikupljanja i prikazivanja kompletnog površinsko-vazdušnog prostora nad Jadranom, a KIS “Stina Jadran” mogao je mogao u realnom vremenu pratiti i prikazivati 300 objekata sa područja Jadranskog mora – bilo da su ti ciljevi na površini mora ili u vazduhu.Crna Gora, više od četvrt vijeka nakon što je JNA imala kompletan elektronski nadzor nad Jadranom, tek sada uz pomoć Vlade SAD, uvodi neuporedivo skromniji sličan sistem za elektronski nadzor i kontrolu mora MIMS – koji će u narednim mjesecima postati operativan u Baru. Tačno kao u onoj Rambovoj pjesmi "A vidi nas sad…".

Mamula zaprepastio Amerikance

JNA je imala i odličnu obavještajnu službu koja je uspijevala da prati događanja i u predvodnicima ondašnja dva velika vojno-politička bloka. I danas se prepričava anegdota kada je načelnik Generalštava JNA, admiral flote Branko Mamula početkom osamdesetih boravio u službenoj posjeti oružanim snagama SAD. Amerikanci su tada visokog gosta iz Jugoslavije odlučili počastiti posjetom jednoj svojoj vazduoplovnoj bazi i obilaskom tada najmodernijeg i još uvijek veoma povjerljivog aviona E-3 Sentry, javnosti poznatijeg kao AWACS.

Branko Mamula

"Neka, mogu se ja i sam snaći, pustite me da probam", rekao je svojim zaprepašćenim domaćinima Mamula kada su ga uveli u avion, a dežurni oficir Amerikanac gostu počeo u glavnim crtama, objašnjavati detalje opreme i unutrašnjosti aviona.

U opštoj konsterniranosti domaćina, čelni čovjek JNA je tada Amerikancima sam, idući od jedne do druge borbene stanice u AWACS-u, bez greške objasnio što je koji uređaj, čemu služi i kako radi.

Letjeli nad inostranstvom, snimali brodove pred stranim lukama

Izviđački avioni JNA, bez oznaka državne pripadnosti, letjeli su često u tajne izviđačke misije nad Italijom, Austrijom, Mađarskom, Bugarskom i Grčkom, donoseći precizne aero-foto snimke baza i vojnih efektiva NATO i Varšavskog pakta.

Jugoslovenske podmornice često su neotkrivene zalazile u teritorijalne vode Italije i Albanije i ležeći na dnu, snimale šumove propelera ratnih brodova koji su prolazili iznad njih. U jednom navratu, početkom sedamdesetih, dva lovca MiG-21 jugoslovenskog RV I PVO, u brišućem letu, projezdili su na samo 20-tak metara visine nad palubom jednog američkog nosača aviona u sjevernom Jadranu.

Snimali i propagandne filmove

JNA je veliku pažnju polagala i propagandi. Tako je za snimanje čuvenog filma „Bitka na Neretvi“ reditelju Veljku Bulajiću na raspolaganje stavila preko 6 hiljada vojnika i oficira, 75 tenkova i oklopnih vozila, 22 aviona, 5.000 pušaka, 380 mitraljeza, 2.000 artiljerijskih bojevih granata i 110 avionskih betonskih bombi. Ukupno je tokom snimanja napravljeno oko 12.000 eksplozija sa utrošenih 10.000 kilograma eksploziva – tako da su se ljudi tada šalili da je Bulajić “sa takvom vojnom silom mogao `ladno stići do Bukurešta ili Sofije da je htio”.

Poput Amerikanaca koji su napravili pravi propagandni šou kada je kralj rokenrola Elvis Prilsi obukao uniformu i otišao na služenje vojnog roka i JNA je napravila sličan potez sa uniformisanim mladim i izuzetno popularnim pjevačem Zdravkom Čolićem.

Kao što je američko Ministarstvo odbrane ciljano podržavalo Holivud u snimanju filmova koji su popularizirali američke oružane snage i vojni poziv, poput “Top Gana” 1986, tako je i JNA preko vojno-filmskog centra “Zastava film”, 1989. snimila sličan igrani film “Najbolji” u režiji Dejana Šora, sa Vickom Rujićem u glavnoj ulozi. On je nastavio niz sličnih ostvarenja poput “Vojnikove ljubavi” iz 1976. sa Vojom Brajovićem, ili “Dalekog neba” iz 1982. sa Nešom Nenadovićem u glavnoj ulozi.

( Siniša Luković )