Kurt na Starom Aerodromu

Nemoćni da objasnimo razne koincidencije, obično se okrećemo najprostijem objašnjenju, jednostavno je za sve najlakše reći da je puka slučajnost, ili samo – sudbina. Podgorički kvart Stari aerodrom, bio je dugo vremena obična livada još od vremena kad je sa njega uzletio posljednji avion. Danas duž bulevara koji presijecaju nekadašnju poljanu munjevito niču zgrade. Ima nečeg u imenovanju tog kvarta, jer većina novih kvartova koji su se rađali na slobodnim poljanama nazivani su Novi Beograd, Novi Zagreb, dok je to kod nas Stari aerodrom, a sve je novo. Možda je to dio duha onih građana, urođenih kontraša koji svoje pse potpuno svijetle puti legitimno zovu Mrki ili Zif, i to im pristaje, i svi to razumiju u potpunosti.

Ubjedljivo najdraže grupe na društvenim mrežama meni su one koje nude u svojim arhivama stare fotografije. Ljudi sa svih strana šalju i dopunjavaju albume, a takve grupe često sadrže neprimjerene komentare, ali zato fotografija nudi slobodu tumačenja i uživanja, naravno bez čitanja često suvišnih komentara. Jedna od tih grupa je i „Podgorički vremeplov“, na kojoj često u formi vica bude ispričana neka gradska priča koja većini zvuči kao neslana šala, odnosno „masna fora“, ali treba imati na umu da su vicevi nastali na ovom prostoru upravo takvi i da reflektuju način života. Među vicevima i starim fotografijama, nikla je i fotografija njemačkih vojnika iz Drugog svjetskog rata. Prvoklasno doćerani, zakopčani i uredni, šepure se na Starom aerodromu, dok iza njih se vidi brdo Gorica. Jedinice postrojene ispred aviona, a nekolicina nadređenih sa rukama iza leđa razgovaraju, planiraju.

Saznanje da je ta fotografija možda snimljena na mjestu današnjeg Volija ili Maxija, teško da može ostaviti nekog ravnodušnim. Drugi svjetski rat se često doživljava samo kao da su partizani i četnici jurišali isključivo jedni na druge. Tome doprinosi nadgornjavanje u poslijeratnom ispisivanju i prekrajanju istorije. Međutim, treba znati da su i jedne i druge jedinice formirane iz naroda, a često iz iste familije se išlo na dvije strane. Takođe, treba imati na umu čemu je služilo grupisanje naroda u tom dobu, dakle odbrani naroda od okupatora. Fotografija nacista na Starom aerodromu kao da nas budi, izgleda kao fotomontaža.

Ono što ovu naizgled običnu fotografiju čini izuzetno značajnom objasnio je Borislav Vukićević ispod fotografije u grupi „Podgorički vremeplov“. Naznačio je da se među nacistima na fotografiji, drugi slijeva nalazi Kurt Valdhajm, „glavom i bradom“.

Ukoliko bi potražili više informacija o tom čovjeku, vidjeli bi da je on suviše lako skinuo nacističku uniformu, i sa Starog aerodroma dogurao do predsjednika Austrije (od 1986. do 1992), pa čak i do pozicije generalnog sekretara Ujedinjenih nacija od 1972. do 1981. godine. Pritom ga je Jugoslavija proglasila ratnim zločincem zbog deportacije stanovništva u logor Jasenovac, dok je bio jedan od 25 njemačkih oficira koje je Ante Pavelić odlikovao 1942. godine.

Za vrijeme njegove kandidature za predsjednika Austrije isplivala je i fotografija sa Starog aerodroma, pa se pokrenula afera i otkrivanje uloge Kurta Valdhajma u nacističkim zločinima na Balkanu. Valdhajm je procesuiran, a Velika Britanija i SAD su ga stavile na listu osoba kojima je zabranjen ulazak na njihovu teritoriju. Afera oko Kurta Valdhajma je postala najveća enigma dvadesetog vijeka i pitanje je koje su sve službe znale za njegovo učešće u nacističkim zločinima i iz kojih razloga je sve prećutano. Ono što ostaje jeste fotografija, a New York Times o smrti Kurta Valdhajma nudi opširan tekst i fotografiju ispod koje piše: „MAY 1943 Lt. Kurt Waldheim, second from left, serving with a German infantry division in Podgorica, in what was Nazi-occupied Yugoslavia”.

Ispod stadiona Budućnosti, ispred punih kafića koji su u “zaladak” tokom jutra, prošao je vojni džip, a za njim nekoliko kamiona koji su vukli neku vrstu topova ili haubica. Vojnici koji su pratili topove nisu imali opasne face, izgledali su kao postiđeno jer se eksponiraju na neki način. Jedan tip je ljuljajući se na stolici izjavio: “Da nećemo ovo opet na Dubrovnik?”. Otpočeli su komentari: “Mogli bi skoknut do Konavala, prifalilo nam je bijele tehnike”. Upravo humorom se razračunavamo sa mrljom u svojoj novijoj istoriji, a takav komentar vjerujem da bi mogao dati i osnivač grupe “Podgoričke legende”.

U većini medija skoro da je prećutan bitan datum, i prilično stidljivo se izgovara „Dan pobjede nad fašizmom“, već se mnogo ljepše akcentuje Dan Evrope, kao da to nije potpuno isto. Tog dana je pobijedila Evropa, pobijedili su svijest i razum. Izgleda da nam je svima stalo da budemo neutralni što više, da ne nagazimo potencijalne investitore, iako njima vjerovatno uopšte nije stalo do našeg mišljenja i diskursa.

Kao da je danas sramota prisjetiti se svih naših baba i đedova koji su sa puškom i bombom, a često i goloruki jurišali na tenkove. Iako postoje ljudi koji će takvu vrstu borbe pripisati nekoj ideologiji i žrtve potpisati kao sulude, poenta je da su naši preci pružili otpor okupatoru i da su branili svoju zemlju, narod i familije. Ne postoji fotografija na kojoj se Crnogorci šepure na aerodromu u Berlinu dok šalju Njemce u logore.

Zato boli dok na dnevniku spikerka pretrči vijest o Danu pobjede nad fašizmom, jer se tad stvara slika da onom „Sloboda narodu“ nije prethodilo ama baš ništa.

( Đuro Radosavović )