Srednjovjekovni grad blizu Spuža: Bedemi i kule moćne Lontodokle

Gradina u Martinićima kod Spuža. Najvjerovatnije je riječ o nekadašnjoj Lontodokli koju pominje Konstantin Porfirogenit. Leži na brdskom platou, usamljena i skoro zaboravljena. Vrlo je malo arheologa koji su je u proteklim decenijama posjetili da bi razriješili makar dio njenih tajni i stvorili jasniju sliku o tamnom predvladimirovskom periodu.

Put za Gradinu vodi kroz Spuž koji leži na jednom meandru Zete tako da ga rijeka okružuje sa tri strane. Put vodi do mosta gdje je možda i stari rimski put prelazio sa desne na lijevu obalu rijeke. Od mosta se skreće nalijevo ka Martinićima, podnožjem kamenitog brda na kome stoje moćni turski bedemi sa savršenom vizuelnom kontrolom šire okoline. Bio je to jedan od ključnih osmanlijskih punktova, koji je Crnogorcima zadavao goleme jade.

Put ubrzo iz brdskog podnožja izbija u ravnicu gdje se lijeve strane ukazuje Maljat, brdo-majdan sa čijeg se vrha vade kameni bijeli blokovi. Odatle je kamen vađen još u rimsko doba, pa splavovima transportovan niz Zetu ka Duklji.

Cesta dalje vodi preko pruge. Još nekoliko stotina metara i eto Martinića i putokaza za Gradinu. Sa tog mjesta već se sasvim lijepo vidi poveliki brdski masiv na oko kilometar i po daljine, na čijem neravnom vrhu stoje ostaci “najznatnije starine gradske u Zeti poslije Duka”, kako je poodavno zapisao Maksim Šobajić u knjizi “Starine u Zeti” (Beograd, 1892).

Već taj prvi prizor govori da se ostaci grada nalaze na vrlo povoljnoj strateškoj poziciji. Samo brdo smješteno je u uglu prostranog polja, zaštićeno sa sjevera i istoka planinskim lancem koji oivičava Bjelopavlićku ravnicu. Grad ima vizuelnu dominaciju nad južnim i zapadnim dijelom ravnice - sa gradskih zidina izdaleka se moglo vidjeti ko prolazi poljem - iz polja se pak, nije moglo tako lako do bedema, još teže kroz i preko njih.

Ovaj izuzetni strateški položaj nameće misao o vrlo promišljenoj odluci drevnih žitelja Prevalisa da tu podignu utvrdu i naselje. Pavle Mijović i Olivera Velimirović-Žižić su prije nekoliko decenija ukazali da je naselje na brdskom platou u nekom obliku bilo začeto još u ilirskohelenističkom periodu. Dakle, makar hiljadu godina ranije nego što je to ustvrdio arheolog Vojislav Korać u njegovoj monografiji o Martinićkoj gradini (2001).

Stali smo kod tačke na kojoj stoji putokaz za Gradinu. Odatle se silazi na uži, lokalni put koji vijuga između seoskih imanja još oko kilometar i po do brdskog podnožja. Tu započinje lagani uspon. Nakon dvjestotinjak metara stiže se do Šipkove glavice, uzvišenja obraslog šibljem. Upravo se tu među vegetacijom kriju ostaci drevne crkve, jedne od najstarijih na našim prostorima, možda s početka petog vijeka, koja je u prevalitanskom dobu imala važnu ulogu i sasvim sigurno bila u prisnoj vezi sa obližnjom Gradinom.

Ovo je i momenat na kojem treba naglasiti da cijeli ovaj kraj, koji je najvjerovatnije činio središnju zonu plemenske teritorije Dokleata, obiluje brojnim kasnoantičkim i ranosrednjovjekovnim tragovima. Sa sjeverne strane brda na kojem stoji Gradina nalazi se lokalitet Bila sa starim grobljem. Jugoistočno na lokalitetu Brijeg nailazi se na crkvu i groblje. Na nekadašnje građevine ukazuju usputni detalji poput vješto izdubljenog antičkog stuba koji leži pored puta, služeći danas kao pojilo za stoku. U jednom seoskom dvorištu nailazi se na postolje stuba, koje je nekada bilo dio nekog hrama. U blizini tog dvorišta nailazi se na drevni kameni mostić preko potoka Rimanića, čija je izvorna širina iznosila oko metar i po, da bi u našem vremenu bio proširen betonskim dodatkom za oko pola metra. Nedaleko od tog potoka na Ćućinoj glavici nalazi se groblje. Još jedno leži na lokalitetu Crkvina.

Da je cijeli kraj bio naseljen u antici svjedoče ostaci antičkog hrama na lokalitetu Sige, par kilometara prema Danilovgradu. Nedaleko odatle, na lokalitetu Zidanice otkriveni su ostaci raskošne vile rustike, koja je osim vodovoda imala i podni sistem grijanja toplim vazduhom (“Danilovgrad, arheološki vodič”, 2011, 36 – 48).

Ovdje očito govorimo o tek načetom arheološkom poglavlju, koje će bitno izmijeniti arheološku mapu naših prostora.

Stigli smo do Šipkove glavice i ostataka ranohrišćanske bazilike. Odatle se nastavlja isprva laganim, pa sve strmijim usponom ka Gradini. Uzana asfaltna cesta vodi do tačke od koje počinje makadamski put. Tu smo već u samom podnožju brda na čijem vrhu stoje ostaci grada. Dočekuje nas nekoliko kuća u nizu. Zaselak Gradina - koji je očito dobio ime prema naselju na brdu. Nastavak puta ka drevnom gradu vodi kroz imanje, između kuća. U njihovoj pozadini počinje zona sa aromom starine. Dočekuju nas neobične okomite stijene, koje prekriva drevna patina. Sve izgleda netaknuto i nenarušeno. Kao da je cijeli krajolik, prije hiljadu i petnaest godina (997) kada je Gradina najvjerovatnije razorena, utonuo u duboku hiljadugodišnju tišinu. Prije deceniju i po se dakle navršilo deset vjekova od rušenja tog moćnog srednjovjekovnog grada koji je otad izgubio dominantnu ulogu, pa se i čitav kraj našao na margini istorijskih dešavanja - zbog čega je vjerovatno cijeli ambijent na neobičan način ostao konzerviran. Sličan “štimung” se na trenutke osjeća prilikom uspona na Medun ili Žabljak Crnojevića.

Arheološka istraživanja su pokazala da se prilaz Gradini nalazio sa suprotne, sjeverne strane. Ali, svejedno. Sve neodoljivo podsjeća na scenu iz filma sa srednjovjekovnom tematikom. Put vodi brdskim podnožjem i nakon dvjestotinjak metara stiže se do tačke od koje cik-cak putanjom počinje uspon do oboda nepravilne brdske kose, do improvizovanog ulaza u grad sa zapadne strane. Nedaleko od tog mjesta nekada se uzdizala četvorougaona kula. Sada se tu malo toga može vidjeti – kamenje se jedva nazire ispod bršljana i korijenja. Vrijeme, bujna vegetacija i raznošenje blokova za gradnju okolnih kuća i međa učinili su svoje.

Od tog mjesta stupa se na prostrani plato koji se prije više od hiljadu i sto godina okruživali debeli zidovi sa nekoliko kula. Ubrzo se nailazi na ostatke moćnih zidina, preko metra širine. Pravo iznenađenje donosi podatak o veličini grada, koji je zauzimao veću površinu od današnjeg podgoričkog glavnog trga.

Gusto drveće i žbunje isprva zaklanjaju pogled, ne dozvoljavajući da se stekne predstava o veličini platoa. Ali, nakon što se prođe šezdesetak metara ka sredini kose, stiže se do ogoljenijeg i izdignutijeg dijela sa koga puca širok pogled na planinski vijenac sa sjeverne i istočne strane. Nekadašnji žitelji sa te strane nijesu morali strahovati od iznenadnog napada, što je dodatni argument u prilog savršene strateške pozicije.

Prostrani plato nepravilnog oblika okruživali su bedemi sa tri kapije, visoki oko 6-7 metara. Na zidinama se uzdizalo šest kula viših za oko 3 metra. Grad se najvjerovatnije jasno mogao opaziti iz ravnice, sa velike daljine, što stvara jasnu sliku o njegovoj nekadašnjoj slavi i moći.

Unutar širokog gradskog prostora izdiže se poveća uzdignuta površina. Istraživanja su pokazala da se na njoj nalazio centralni kompleks. Riječ je po svoj prilici o utvrdi koja je služila i kao palata.

Desetak metara od tog platoa sa sjeverne strane nalazi se najvažniji objekat. Ostaci drevne crkve sa tri broda, sa zidovima sačuvanim od metar do dva metra visine. U njenoj okolini još uvijek leže razbacani ostaci kamene plastike. Neki su utonuli u travu, neki obrasli grmljem, neki prosto nabacani na gomilu. Mnoštvo polomljenih fragmenata nalazi se i unutar zidina crkve. To je samo dio onoga što je tu ležalo do osamdesetih godina prošlog vijeka, kada je najveći dio polomljenog crkvenog inventara prebačen u danilovgradski Zavičajni muzej. Tamo je potom rekonstruisan ciborijum i dio oltarske pregrade – jedne od najraskošnijih na širokom potezu jadranske obale.

Ipak, i pored toga, na samom lokalitetu u Martinićima preostalo je mnoštvo kamenih fragmenata. Na lokalitetu se još uvijek nalaze i postolja za stubove koja su sa jasnom simboličkom svrhom prenijeti iz obližnje Duklje prilikom rekonstrukcije crkve.

Sasvim je izvjesno da Porfirogenitova tri “velika i naseljena” grada u Duklji nijesu nastali u momentu kada je o njima prvi put pisano (948/949.) već mnogo ranije, još u ranovizantijsko doba. To je vrlo zagonetno mjesto, jer njihova veličina morala je biti posljedica dužeg razvoja, o čijim fazama možemo samo da nagađamo. O lokacijama Gradca, Novigrada i Lontodokle se mnogo pisalo. Na osnovu pretpostavke Pavla Mijovića iz 1980. godine, postignuta je (1997) široka saglasnost oko pozicije Lontodokle (V. Korać, R. Rotković, B. Borozan). Zaključeno je da se nalazila na Gradini u Martinićima kod Spuža.

Potraga za Lontodoklom išla je neobičnim tokovima jer je arheološki lokalitet u Martinićima do polovine prošlog vijeka bio nepoznat naučnoj javnosti. Tadašnji autori nijesu ni slutili koliki su bili njeni gabariti, niti kakve je imala arhitektonske i stilske karakteristike. Jovan Kovačević je u Istoriji Crne Gore (1967) ukazao da se Gradina u Martinićima dobro uklapa u sliku Prevalisa iz doba avaro-slovenske navale (6-7. vijek), kao utvrđeno mjesto u koje je izmješten gradski život antičke Duklje. Komentarišući priču iz Ljetopisa popa Dukljanina o kralju Ratimiru koji je porušio mnoge primorske gradove i natjerao starosjedilački narod da se iz njih sklanja po planinama i utvrđenim mjestima, Kovačević kaže da bi se “jedino gradina kod sela Martinići mogla uzeti kao primjer ovakvog uporišta”, jer je “opasana debelim zidom sa velikom gradskom kapijom”. Zaključio je takođe da su “fragmenti obrađenih djelova arhitektonske plastike (stubovi, ploče i sl) slični onima iz Duklje”, te da je to “moglo biti prvo utočište, pogodnije za odbranu romanskog gradskog stanovništva grada Duklje i okoline”.

Nakon ovoga Pavle Mijović i Mirko Kovačević su u knjizi “Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori” (1975.) označili Gradinu u Martinićima kao “satelitski grad Duklje”, uz oprezno nagađanje da bi se moglo raditi o Lontodokli. Mijović je konačno 1980. iznio stav da se iza naziva Gradina krije Porfirogenitova Lontodokla.

Ovaj Mijovićev zaključak su prije deceniju i po jednovremeno podržali Branislav Borozan i Radoslav Rotković (1997). Ovo je ubrzo dovelo do široko prihvaćenog mišljenja da na brdskom platou u Martinićima, stoje ostaci Porfirogenitove Lontodokle, jednog od tri velika dukljanska grada.

U vezi ovoga postoji problematičan detalj koji pominje Tibor Živković. Riječ je o tome da Porfirogenit prilikom nabrajanja gradova u Raškoj, Hrvatskoj, Zahumlju, Travuniji i Duklji uvijek na prvo mjesto stavlja glavno gradsko središte – što znači da bi u slučaju Duklje to trebalo da bude Gradac. Ovo odmah nameće misao da bi u Martinićima prije trebalo tražiti Gradac a ne Lontodoklu. Upravo je tako prije 120 godina rezonovao Maksim Šobajić koji je prvi pisao o Gradini u Martinićima (“Starine u Zeti”, 1892). Pretpostavio je da je riječ o Gradcu (Gradataju), povodeći se očito za sličnošću sa narodnim imenom Gradina. Taj rezon ima jak temelj, ali mu u prilog ne ide to što drugi dio naziva Lontodokla snažno ukazuje na povezanost i blizinu sa antičkom Dukljom. A, Gradina u Martinićima udaljena je samo nekoliko sati hoda od rimske Duklje. Osim toga i prvi dio imena – Lonto – ukazuje na ime rimske stanice Salunto, koja se izgleda nalazila upravo na tom mjestu ili u neposrednoj blizini. Tako na koncu imamo neobičnu situaciju. Na Gradini u Martinićima, gdje bi shodno Porfirogenitovoj “metodi” zbog ostataka palate i crkvenog (episkopskog) središta trebalo najprije tražiti “glavni grad” Gradac, ipak moramo, zbog dvostruke sličnosti u imenu i blizine sa Dukljom, locirati Lontodoklu.

Pavle Mijović je 1980. zaključio da se na Gradini u Martinićima nalazila Porfirogenitova Lontodokla. Ovo mišljenje su prije deceniju i po jednovremeno podržali Branislav Borozan i Radoslav Rotković (1997). To je ubrzo dovelo do široko prihvaćenog mišljenja da na brdskom platou u Martinićima, stoje ostaci jednog od tri velika grada sklavinije Duklje

Galerija

( Slobodan Čukić )