Lekcije koje je Evropi dala Margaret Tačer

Margaret Tačer je mnogo više bila cijenjena izvan Britanije nego u sopstvenoj zemlji. U Sjedinjenim Državama, ali i u Centralnoj Evropi, priznavali su je kao heroinu, naročito u pogledu borbe za ekonomske i političke slobode.

Ta vizija slobode i dinamike nikada nije bila stvarno toliko popularna – niti shvaćena – među građanima Britanije. Na kraju, to što je Tačerova postigla pokvarile su i njene greške u odnosu prema složenoj politici Evrope koja se izrazito brzo mijenjala nakon pada komunizma.

Kao premijerku, širom Britanije je nisu voljeli, uglavnom iz pogrešnih razloga. U toku svoje političke karijere vodila je borbu na dva fronta: protiv socijalizma, ali i protiv establišmenta. Ponekad je izgledalo da se te dvije prijetnje preklapaju.

Britanski establišment bio je vjeran paktu koji je poticao iz iskustva Velike depresije i Drugog svjetskog rata. Prihvatao je visoke poreske stope i ogromnu preraspodjelu sredstava u zamjenu za dozvolu da zadrži svoje ekscentrične rituale, drevnu hijerarhiju, uzvišene titule i fine manire. Rezultat toga je bila sveprisutna neefikasnost, užasne radničke pobune, niska produktivnost i ekonomska stagnacija.

Tačerova je željela da preuredi Britaniju prema najboljim aspektima američkog načina života: vjerovanju u potencijal individualne inicijative i preduzetništva i pristupa životu sa motom „ja to mogu“.

Bilo je i elemenata slučajnosti u Tačerinom političkom eksperimentu. Za lidera Konzervativne partije je izabrana jer je poznatiji i prihvatljiviji kandidat desnog centra sebe diskvalifikovao jednim pogrešno procijenjenim, kontroverznim govorom.

Ona je nemilosrdno igrala na to što je žena. Kao liderka opozicije, posjetila je najstariji i najkonzervativniji koledž na Univerzitetu Kembridž kako bi se obratila prilično malobrojnoj manjini konzervativno nastojenih akademika.

Drvetom obložena prostorija je te večeri bila osvijetljena samo svijećama skrivenim iza žuto-crvenih abažura. Govor je počela opaskom da prostorija više liči na noćni klub, nego na univerzitet, a onda je skinula sako i zavrtjela ga oko ruke kao da će započeti striptiz.

Bila je prilično netolerantna prema drugim ženama u politici i voljela je da bude okružena muškarcima. Jedan dio njenih standardnih metoda za političke operacije zavisio je od flertovanja. Lične emocije su takođe predstavljale dio njene spoljne politike.

Dobro se slagala sa njemačkim kancelarom Helmutom Šmitom, socijaldemokratom, ali izrazito loše sa demohrišćaninom Helmutom Kolom. (Zapravo, očigledna lična hemija između nje i Šmita navela je jednog od članova osoblja da primjeti kako bi njih dvoje otišli ruku pod ruku u spavaću sobu, da ona nije britanska premijerka, a on njemački kancelar).

Što se druge strane Rajne tiče, nije imala nimalo simpatija prema pretencioznom, aristokratskom predsjedniku Francuske Valeriju Žiskaru Destenu, a razvila je dobre odnose sa u početku veoma radikalnim socijalistom Fransoa Miteranom. Prije svega, dobro je sarađivala sa šarmantnim i ljubaznim Ronaldom Reganom, bivšom filmskom zvijezdom, a loše sa konzervativcem Džordžem Bušom starijim.

Jačina i direktnost njenih ličnih osjećanja ne treba da navedu na pretpostavku da je njena politika bila u potpunosti instinktivna. Ona je takođe shvatala političku psihologiju i političku praksu. Uvodeći zdrav razum u fiskalnu politiku Britanije, nikada nije dozvolila da čista tržišna ideologija podrije interese njenih ključnih političkih činilaca.

Kod nje je takođe postojao i dobar dio starinske moralnosti. U vrijeme kada su zapadnoevropski političari i britanski spoljnopolitički establišment bili zabrinuti da bi pokret „Solidarnost“ u Poljskoj mogao ugroziti stabilne odnose sa SSSR-om, ona je odvažno i ispravno prepoznala da je angažovanje poljske opozicije prilika da se tamo promoviše sloboda.

Krucijalni dio njene fiskalne i ekonomske zaostavštine došao je na samom početku, tokom njenog prvog premijerskog mandata. Suočena sa prvom svjetskom recesijom s početka 1980-ih, insistirala je na rigoroznim budžetskim ograničenjima.

Akademski ekonomisti su bili gnjevni i pismo koje su potpisala 364 istaknuta naučna radnika, u kome se izražavao protest protiv budalaštine očito pro-ciklične politike Tačerove, objavljen je u londonskom „Tajmsu“, tada eminentnom časopisu establišmenta.

Štaviše, njena uspješna liberalizacija britanske industrije postala je inspiracija za Centralnu Evropu koja se početkom 1990-ih uhvatila u koštac sa ekonomskom zaostavštinom komunističkog modela centralnog planiranja. Ali ne samo tamo. Tačerizam je takođe izgledao kao prihvatljiv model za političku stabilizaciju Francuske 1983, nakon dvije krizne godine eksperimentisanja. Uspjeh Žaka Delora kao fransuskog ministra finansija tada je pokrenuo proces približavanja Francuske i Njemačke.

Na nivou Evrope, britanska vizija liberalizacije takođe je stvorila ključni sastojak Jedinstvenog evropskog akta iz 1986, na koji je u odlučujućem smislu djelovao sastanak Tačerove i Britanca lorda Kokfilda, tadašnjeg evropskog komesara za trgovinu i industriju. Delorova Evropska komisija ozbiljno se zauzela za konkurenciju kao način da se podstakne ekonomski rast i prosperitet.

Logično je onda da je Jedinstveni evropski akt takođe zahtijevao novi pristup monetarnoj politici na evropskom nivou. Vjera u snagu tržišta i konkurenciju je tako poduprla novu snažnu inicijativu u pravcu evropskih integracija, u šta Tačerova instinktivno uopšte nije imala povjerenja.

Kada je Margaret Tačer smijenjena 1990, to je bila posljedica nezadovoljstva u sopstvenoj stranci, izazvana dubokim političkim podjelama nastalim zbog evropskih integracija. Na neki način, ona je bila žrtva uspjeha sospstvene politike koja je predstavljala model za druge zemlje – i izazov za evropski poredak.

Danas je primamljivo povući paralele između prve žene na čelu britanske vlade i Angele Merkel, prve njemačke kancelarke. Obje su naširoko ismijavane, naročito od strane ekonomista, zbog privrženosti, kako su ih nazivali, prostim idejama fiskalne pravičnosti u nepovoljnim okolnostima.

Zalaganje za fiskalnu disciplinu i tržišnu ekonomiju nije garant političkog uspjeha. U evropskom kontekstu, to ne samo da je teško sprovoditi kod kuće, nego neizbježno dovodi do teških izbora u vezi sa budućnošću procesa integracije.

Autor je profesor istorije i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston i profesor istorije na Evropskom univerzitetskom institutu u Firenci

Copyright: Project Syndicate, 2013.

( Harold Džejms )