Geneza Dobrovićevog projekta: Generalštab i komentari

tužan sam ti, dijete, pretužan. tek si naučilo slova,/ a već te hrane isključivo/ slobodnim stihom,/ proznom lirikom/ i što je najgore,/ ti tu poeziju halapljivo gutaš/ kao što moji brojleri gutaju čisto kukuruzno brašno/ (...)/ baš kao i moji pilići,/ koji su nesvjesni / da su im preci živjeli na seoskim bunjištima/ i bili slobodni u dobro ograđenim dvorištima.

http://blog.dnevnik.hr/diogenovabacva

Iskopao sam, u međuvremenu, tri kvalitetna teksta - riječ je o dva stručna rada i jednom naučnom radu - koji se bave kontroverznom zgradom Generalštaba u Beogradu.

Sad znam sve - i vrlo sam sklon da ustvrdim da je iščitavanje novinskih tekstova objavljenih posljednjih nedjelja u beogradskoj štampi povodom ideje šeika Mohameda da na poziciji Generalštaba gradi velelepni hotel - najluksuzniji u Evropi - zapravo bilo gubljenje vremena.

Rješenje Terazijske terase je ipak bilo radikalno za tadašnji Beograd - a bilo bi radikalno i današnji, kad smo već kod toga

Kad sam naletio na tekst gdje nadahnuti autor opisuje hladnu jezu koja mu se penje uz kičmu svaki kad prođe pored ruine Generalštaba - pa vjetrić-vragolan podigne svilenu zavjesu u bivšem Lekinom (Aleksandar Ranković) kabinetu, a zavjesa nekako "izleprša" kroz krhotine razbijenog prozorskog stakla - bilo mi je dosta poezije. Trebalo mi je malo proze.

U tekstu naslovljenom "Prostor u kretanju", objavljenom u časopisu Republika (broj 476 - 477, maj 2010), Vladimir Kulić polazi od činjenice da je arhitekt Nikola Dobrović - autor projekta zgrade Generalštaba - umarširao u tek oslobođeni Beograd sa partizanima krajem 1944. godine - i da "nije sumnjao u svoju nadu da je njegov trenutak konačno došao".

Dobrović je u tom trenutku bio na vrhuncu stvaralačkih - tj. kreativnih i intelektualnih potencijala. Imao je 47 godina, uživao je reputaciju osvjedočenog, prekaljenog moderniste - prije nego komuniste - a na leđima je, izgleda, nosio breme frustracija, jer, kako kaže Kulić, "(...) nije bio u stanju da (prije rata op.a.) prodre u konzervativne krugove jugoslovenskog glavnog grada i, uprkos uspešnom učestvovanju u tamošnjim takmičenjima arhitekata, nije izgradio nijednu zgradu u Beogradu".

Što se tiče "takmičenja arhitekata" koja pominje Kulić, svakako bi trebalo izdvojiti Dobrovićevo pobjedničko rješenje na međunarodnom Konkursu za Terazijsku terasu (1929 - 1930).

"Stvaranjem jedne goleme, kompaktne terase u vezi sa ravninom Terazija", piše Dobrović o svom rješenju, "dobijen je dragocen prostor usred grada".

Dobrović je Terazijsku terasu - iznimno problematičnu, široku i dugačku, strmu kosinu u samom srcu Beograda, na potezu između Zelenog venca, tj. Natalijine ulice i hotela Moskva, tj. Terazija - tretirao krajnje jednostavno: postavljanjem čistih, svedenih, horizontalnih modernističkih kubusa u simetričan međuodnos, upotpunjen sa dvije, takođe simetrično postavljene - kule.

Ni manje - a ni više od toga.

To rješenje je ipak bilo radikalno za tadašnji Beograd - a bilo bi radikalno i današnji, kad smo već kod toga - jer se ispostavilo da se u čitavoj seriji konkursa koji su organizovani poslije rata, a ticali su se Terazijske terase - nije pojavio koncept koji bi snagom i svježinom ideje nadmašio Dobrovićev - na koji su se svi pozivali i u koji su se svi redom kleli - ali mu nisu bili dorasli.

Elem, odmah po prispijeću u razrušeni Beograd, Dobrović je čvrsto uhvatio poluge vlasti

I pored toga što su danas svima "puna usta Dobrovića" i što su se mnogi pismeni arhitekti oprobali na temi Dobrović: žitije i priključenija - bojim se da još uvijek nisu sve kockice poredane kako treba.

Na primjer, na Internet stranici beogradskonasledje.rs, koja je zapravo Katalog nepokretnih kulturnih dobara na području grada Beograda - okačen je tekstić - uz par fotografija u slaboj rezoluciji - o Dobrovićevoj zgradi, tj. zgradama, punim imenom i prezimenom: Zgrade Generalštaba Vojske Srbije i Crne Gore i Ministarstva odbrane, Kneza Miloša 33-41.

U tekstu, između ostalog, stoji i ovo: "Najupečatljiviji vizuelni motiv predstavljaju prozorske trake na fasadama, oblikovane u duhu poznog modernizma".

Ovo se odnosi na "napolitanke" - poznatu modernističku strategiju redanja punih i praznih horizontalnih linija ili polja - parapeta i prozora - s tim da je interesantno da se na Dobrovićevim crtežima koji ilustruju koncept Terazijske terase prozori pojavljuju kao prazne horizontale - bijele trake - a parapeti kao pune horizontale - crne trake - pa svakom arhitekti odmah padne na pamet crni mermer, kao materijal (koji se odavno ne koristi) za oblaganje parapeta.

U svakom slučaju, "prozorske trake na fasadama" nisu "oblikovane u duhu poznog modernizma" - već ranog, herojskog modernizma - i prosto urlaju sa pomenutih Dobrovićevih crteža iz 1929. godine - i sa fotografija Dobrovićevog hotela Grand na otoku Lopudu, u Hrvatskoj, sagrađenog 1937. godine.

Elem, odmah po prispijeću u razrušeni Beograd, Dobrović je čvrsto uhvatio poluge vlasti - pojavljuje se kao čelnik čitavog niza institucija na kojima su počivale obaveze čišćenja ruševina i izgradnje glavnog grada nove države.

Generalštab je građen u periodu od 1955. do 1965. godine - i za to zdanje se vezuju razne kontroverze

Dvije godine kasnije postao je direktor gradskog Instituta za urbanisitčko planiranje - ali je već 1948. sklonjen sa tog mjesta - Kulić kaže "vjerovatno zbog svog eksplozivnog i krutog karaktera" - i instaliran na poziciju profesora Arhitektonskog fakulteta.

Upravo sa te pozicije - uvaženog univerzitetskog profesora - Dobrović je 1953. nastupio kao jedan od desetorice pozvanih učesnika na Konkursu za Državni sekretarijat narodne odbrane (DSNO) - tj. Generalštab. Uloga konsultanta zaduženog da predloži osnovni koncept buduće građevine pripala je Josipu Plečniku.

Zgrada Generalštaba krajem šezdesetih, po okončanju radova; Nikola Dobrović 1965.

Osnovni kvalitet Dobrovićevog pobjedničkog rješenja ogledao bi se, u najkraćim crtama, u nadovezivanju na Plečnikov koncept dvije građevine odvojene Nemanjinom ulicom.

Dobrović opet insistira na simetriji, kao i prilikom konkursnog rješenja za Terazijsku terasu, ali izbacuje kule kao dominantne tačke i uvodi dinamički tretirane horizontale - koje možda imaju, a možda i nemaju veze, teško je razlučiti - sa bitkom na Sutjesci, tj. sa jednim od ključnih simbola Narodnooslobodilačkog rata.

Generalštab je građen u periodu od 1955. do 1965. godine - i za to zdanje se vezuju razne kontroverze. Tom pričom se bavi Marko Matejić u tekstu "Prilog proučavanju zgrade Generalštaba arhitekte Nikole Dobrovića: Koncept i iskustvo prostora".

Matejić, između ostalog, daje i vrlo precizan pregled objavljenih tekstova i iznijetih stavova o zgradi Generalštaba - prije i po okončanju njene izgradnje - koji se odnose na ukupne ili pojedine arhitektonske, teorijske, socijalne, simboličke i druge njene aspekte.

"U čemu je naš zadatak na ovom delu zemljine lopte?", pita Dobrović

Čitava ta priča se okreće oko dvije fokusne tačke: oko istorijskih činjenica vezanih za konkurs i samu zgradu i oko Dobrovićevog teorijskog teksta, tj. eseja naslovljenog "Pokrenutost prostora - Bergsonove 'dinamičke sheme' - nova likovna sredina", objavljenog 1960. godine u zagrebačkom arhitektonskom časopisu "Čovjek i prostor".

Matejić navodi i stavove koje je Bojan Kovačević iznio o pomenutom Dobrovićevom tekstu u svojoj knjizi "Arhitektura zgrade Generalštaba: monografska studija dela Nikole Dobrovića" (Novinsko-informativni centar "Vojska", 2001).

Kovačević naziva Dobrovićev esej "tekstualnim satelitom" i "dogradnjom gotovog Generalštaba", a zatim ga razlaže na tri sloja.

"Prvi čine nimalo sporni i istinski stavovi", piše Matejić pozivajući se na Kovačevića, "drugi sloj čine osnovane, ali malo preterane i ekstatične relacije, dok 'trećem sloju teksta pripada izražena želja za naučni(čki)m likom arhitektonskog teoretisanja i povezanošću sa savremenim prirodnim naukama koji danas u nama mogu 'izazvati osmeh'".

Pomenuo bih i tekst Srđana Jovanovića Vajsa (Srdjan Jovanovic Weiss) naslovljen "NATO as Architectural Critic", objavljen u časopisu "Cabinet".

Vajs iznosi vrlo sadržajnu analizu problema Generalštaba - i navodi da je Dobrovićeva građevina od strane NATO bila proglašena za "srce ratne mašinerije" - jer su upravo u toj zgradi donijete odluke o nasumičnom bombardovanju Dubrovnika, opsadi Sarajeva, osvajanju Vukovara itd.

Pitanje je da li bi Generalštab imao više šansi da preživi kada bi stvarno bio "proizvod nacionalne škole"

I za kraj, izdvojio bih "recept" koji je svojim studentima "poklonio" profesor Dobrović. Ovaj recept miriše na kritički regionalizam - i teško bi mu bilo nešto dodati ili oduzeti.

Smiješno je, međutim - pogotovo iz perspektive generacija koje su preživjele reprizu bratoubilačkog rata 1941 - 1945. na ovim prostorima, doduše sa unekoliko drugačijim, vjerovatno održivijim epilogom - kada zakleti modernista, koji je bio jedan od nekolicine predratnih "švercera" koji su imali dosta uspjeha u valjanju vruće robe - zaboravlja, vjerovatno samo na trenutak, da je modernizam u arhitekturi zapravo internacionalni pokret.

"U čemu je naš zadatak na ovom delu zemljine lopte?", pita Dobrović. "Zar nije u tome da se ta materija, dovezena bez carinskog pregleda, samelje u domaćem mlinu i da se u toku mlevenja dodaju svi oni dodaci, začini i mirođije domaćeg tla, domaćih mozgova i srca kojima će se ona preobratiti u naš proizvod, u proizvod naše nacionalne škole".

Pitanje je da li bi Generalštab imao više šansi da preživi kada bi stvarno bio "proizvod nacionalne škole" - srpske, naravno - mada je sasvim izvjesno da je ovdje riječ o jugoslovenskoj nacionalnoj školi, ma što to značilo.

Pitanje je, takođe, da li današnji predavači u odavno privatizovanim ex-YU nacionalnim školama - stvarno vjeruju u koncept nacije - ili su samo pragmatični.

To vam je ta priča - s tim da vas molim da ovo "naše nacionalne škole" ne shvatite pogrešno - pojam nacije je oduvijek bio vrlo eluzivan (neuhvatljiv).

( Borislav Vukićević )