O graditeljskim pregnućima SPC: Kad hramovi liče na torte

Le bon Dieu est dans le détail

Gustave Flaubert

Ko o čemu - ja o graditeljskoj djelatnosti pod okriljem Srpske pravoslavne crkve...

U prošlom broju sam lijepo najavio intermezzo - i spremio dvije priče koje nemaju nikakve veze sa SPC - prvu priču o uticaju neoplasticizma (De Stijl), tj. o začuđujuće inventivnoj primjeni neoplasticističkih koncepata i oblikovnih principa prilikom projektovanja jednog od ikoničkih modernističkih objekata u Zagrebu - objekta realizovanog početkom šezdesetih godina prošlog vijeka - i drugu priču o ideji da se sruši jedan od najznačajnijih spomenika modernističke arhitekture u centru Beograda - realizovan sredinom šezdesetih godina prošlog vijeka - i da se na mjestu tog objekta sagradi velelepni hotel.

Ali ne lezi vraže. Te dvije priče će ipak morati da sačekaju, jer sam u međuvremenu saznao - i provjerio nekoliko puta - da SPC nema kanon koji bi se eksplicitno odnosio na gradnju, tj. na izgled njenih hramova - a kad nema kanona, moguće su nebrojene varijacije na zadatu temu - ili, drugim riječima, moguća su iznenađenja - svašta je moguće.

Saznao sam, takođe, da postoji još jedan slučaj koji svakako zaslužuje da bude pomenut u kontekstu priče o pokušajima da se sa pozicija savremene arhitekture - ma što to bilo - utiče na graditeljsku praksu SPC.

Zamislite da u ruci imate tri kugle sladoleda, uredno upakovane u kornet - pa da vam neko, bez vašeg odobrenja, ukrasi sladoled kiselim krastavčićem - i preko svega doda jednu punjenu papriku - što ne ide, nikako - a upravo se to, otprilike, desilo prilikom realizacije projekta hrama u Jajincima

Riječ je o Hramu sv. Kirila i Metodija u Jajincima - selu udaljenom nekih desetak kilometara od centra Beograda. Hram je podignut baš u samom Spomen-parku Jajinci, neposredno uz nekadašnja stratišta, tj. uz masovne grobnice Jevreja, Roma i Srba rodoljuba koji su strijeljani tokom Drugog svjetskog rata.

Inicijativa je pokrenuta davne 1988. godine, u "ono vrijeme", ali su gradski oci Beograda tek 1993. godine, u vrijeme kada su sve tekovine komunizma i socijalizma redom bile izvrnute naglavačke, dozvolili izgradnju sakralnog objekta u Spomen-parku.

Podsjetiću vas, reda radi, da je iste vesele godine počela izgradnja Sabornog hrama Hristovog vaskrsenja u Podgorici.

Projekat hrama u Jajincima su potpisali Branislav Mitrović i Boris Podreka (Boris Podrecca).

Problem je, međutim, što pomenuti hram nije uvršten među projekte koji su prezentovani na Internet stranici arhitektonskog studija Mitarh (mitarh.rs) - koji vodi Branislav Mitrović, akademik SANU (Srpska akademija nauka i umetnosti) i profesor na beogradskom Arhitektonskom fakultetu - niti je uvršten među projekte koji su prezentovani na Internet stranici arhitektonskog studija Borisa Podreke (podrecca.at), takođe akademika SANU i arhitekte koji već dugi niz godina uspješno djeluje na međunarodnoj sceni.

Uspio sam, doduše, da pronađem referencu: "Crkva i parohijski dom u Jajincima, Beograd. Koautor: arh Boris Podrecca. Idejno rešenje i glavni arhitektonsko-građevinski projekat" - na jednoj podužoj, autentičnoj listi projekata uvaženog Branislava Mitrovića.

Takođe, nema sumnje ni u Podrekino koautorstvo - na Internet stranici "Pravosljavlja", novine koju izdaje Informativno-izdavačka ustanova Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve (pravoslavlje.spc.rs), pronašao sam tekst naslovljen "Crkva Svetog Kirila i Metodija u Jajincima", gdje eksplicitno stoji da je arhitektonsko rješenje crkve "koautorsko delo akademika Borisa Podreke, jednog od naših najcenjenijih predstavnika postmodernističke arhitekture u Evropi i Americi, i profesora Branislava Mitrovića".

U tekstu stoji i da je hram rađen "sa najviše elemenata crkve Bogorodice Ljeviške, i sa sigurnošću se može reći da predstavlja originalno arhitektonsko delo, a ne samo kopiju srpskih srednjovekovnih crkava".

Žalosno je što autor teksta pominje "originalno arhitektonsko delo" sa "najviše" elemenata tradicionalne crkvene gradnje.

Originalno djelo može da sadrži određene pozajmljene elemente - može da predstavlja omaž u određenim segmentima, na primjer - ali ako je tih elemenata "najviše" - onda teško da možemo govoriti o originalnom djelu.

Postmodernistički diskurs, doduše, poznaje strategije citiranja, tj. pastiša - međutim, postavlja se pitanje da li su te strategije sasvim u skladu sa osnovnom porukom koju želi da plasira SPC kao institucija.

U kontekstu gradnje crkava - bez obzira na to o kojoj je hrišćanskoj konfesiji riječ - teško je, gotovo nemoguće, govoriti o postmodernizmu. Možemo govoriti o modernističkoj arhitekturi crkava - ali teško o postmodernističkoj.

Boris Podreka

Dakle, možemo govoriti o sklopu poznatih elemenata - ali u tom slučaju se obavezno postavlja pitanje o svrsishodnosti takvoga sklopa - što svakako implicira maksimalan oprez.

Što se tiče elemenata preuzetih sa Bogorodice Ljeviške - zadužbine kralja Milutina, crkve koja je podignuta 1307. godine u Prizrenu, na Kosovu, na ostacima katedrale iz XI vijeka - moram da priznam da nisam u stanju da ih uočim na renderingu crkve u Jajincima koji se pojavljuje kao ilustracija uz tekst u Pravoslavlju.

Nisam ni očekivao te elemente, da budem iskren.

Na tom renderingu slabe rezolucije, jedinom koji sam uspio da pronađem na Internetu - vidi se jednobrodna građevina bez kupole, natkrivena polucilindričnim ili poluvaljkastim svodom (poluobličastim svodom) čitavom dužinom, sa pravougaonim portalom koji nema, kladio bih se, nikakvih istorijskih konotacija i apsolutno je originalan u kontekstu gradnje pod okriljem SPC.

Konačno, nije mi jasno zašto se prilikom projektovanja i realizacije objekata iza kojih stoji SPC primjenjuju zapanjujuće nemušti obrasci, koji možda mirišu na tradiciju, ali su zapravo karikirana, groteskna tumačenja tradicije

U sklopu pomenutog portala se nalazi i zvonik.

Portal je zapravo ram - najvjerovatnije betonski - koji je u donjem dijelu zatvoren - što je i logično jer se u tom dijelu nalazi ulaz u hram - a u gornjem dijelu je otvoren - i povučene su dvije horizontale grede - najvjerovatnije čelične - koje su oslonjene na vertikalne strane rama i o koje su najvjerovatnije okačena zvona, mada se ta zvona ne naziru sasvim jasno na renderingu.

Provjerio sam poziciju hrama u Jajincima i na Google Earth - i rekao bih da polucilindrični svod postoji - i da je, sa gornje strane, dopunjen malom lanternom, koja se oslanja, pazite sad: na konstrukciju koja oblikom podsjeća na manastirski svod.

Dakle, imamo svod na svodu - tj. manastirski svod, u funkciji kupole, na polucilindričnom svodu - ta čudna konstrukcija se definitivno nalazi na mjestu gdje se obično nalazi kupola, dakle iznad naosa - ali ne i kod jednobrodnih hramova sa polucilindričnim svodovima.

Dakle, ideja da se na polucilindrični svod doda manastirski svod - u ulozi kupole - sasvim je "originalna" - i sumnjam da je nešto slično moguće pronaći na drugom mjestu. Sasvim je jasno i zašto Mitrović i Podreka ne svrstavaju Hram sv. Kirila i Metodija u Jajincima među svoje projekte.

Razlog je jednostavan: očigledno je interevenisano na originalnom projektu - i to vrlo nestručno. Sjeverno krilo crkve, pokriveno dvodnim kosim krovom - koje se ne vidi na renderingu, što će reći da najvjerovatnije ne postoji na originalnom projektu - priča je za sebe, koja idealno upotpunjuje ovu jedinstvenu kompoziciju.

I recite sad, čemu da se nada prosječni arhitekt, voljan da u budućnosti uđe u aranžmane sa SPC - kad ni arhitekti-akademici nemaju dovoljno autoriteta da zaštite svoje projekte od neshvatljivo nestručnih intervencija.

Zamislite da u ruci imate tri kugle sladoleda, uredno upakovane u kornet - pa da vam neko, bez vašeg odobrenja, ukrasi sladoled kiselim krastavčićem - i preko svega doda jednu punjenu papriku - što ne ide, nikako - a upravo se to, otprilike, desilo prilikom realizacije projekta hrama u Jajincima.

Konačno, nije mi jasno zašto se prilikom projektovanja i realizacije objekata iza kojih stoji SPC primjenjuju zapanjujuće nemušti obrasci, koji možda mirišu na tradiciju, ali su zapravo karikirana, groteskna tumačenja tradicije.

Zašto, drugim riječima, arhitektura SPC hramova gotovo u pravilu podsjeća na onaj vrlo specifični "istoricizam" - koji najčešće preferiraju novobogataši.

Ranko Radović se na jednom od svojih čuvenih predavanja na Kolarcu, u Beogradu, devedesetih godina prošlog vijeka - osvrnuo i na Hram svetog Save na Vračaru, takođe u Beogradu - i to na jedinstven način.

Uz laganu priču o retrogradnoj arhitekturi SPC hramova recentnijeg datuma - pokazao je fotografiju poslastičarnice u blizini Hrama svetog Save, u čijem izlogu se nalazila ogromna torta u obliku, pogađate - Hrama svetog Save. Nije problem kad torte liče na postojeće hramove - međutim, sasvim je druga stvar kad hramovi liče na torte.

I za kraj, moram da pomenem tzv. Đurđevdanski krst - ogroman betonski krst dimenzija 18 sa 11 metara - koji se nalazi na ulazu u Kragujevac, iz pravca Koridora 10 (K10), tj. Batočine.

Krst su osvještali patrijarh srpski Irinej i vladika šumadijski Jovan - u julu 2010. godine.

Nesrazmjera između veličine samog kragujevačkog krsta i figure Isusa Hrista je s one strane razuma.

Na novom krstu, koji se trenutno gradi u Nišu i koji će biti, ako je vjerovati najavama - najveći na Balkanu - nije predviđena figura Isusa Hrista.

I sad nešto razmišljam: dobro smo mi prošli sa onom crkvicom - što bi se desilo da je SPC na vrhu Rumije postavila ogroman montažni krst - najveći na svijetu - u kompletu sa figurom Isusa Hrista (na naduvavanje) - nešto što bi, poput Kineskog zida, moglo da se vidi i iz vasione.

Ipak, teško je vjerovati da bi crnogorski ogranak SPC dobio blagoslov od najviših pravoslavnih instanci da gradi nešto najveće na svijetu...

Galerija

( Borislav Vukićević )