Majkl Gora o remek-djelu Henrija Džejmsa

(Portret jednog romana: Henri Džejms i stvaranje američkog remek-djela - Portrait of A Novel: Henry James and the Making Of An American Masterpiece; Michael Gorra; Liveright Publishing Corporation, New York, 2012)

Nisam siguran da je Henri Džejms ikada stvorio ono što je američki pisac iz ere Građanskog rata, Džon V. de Forest (u časopisu The Nation), 1868. g. prvi imenovao kao "veliki američki roman", ali sigurno jeste obznanio najveću tajnu o pisanju dobre fikcije.

Ona glasi: "Postoji samo jedan recept – voditi veliku brigu o kulinarstvu". Mislim da je upravo zbog ovakog tretmana fikcije Džejms bio i ostao jedan od najvećih anglosaksonskih, pa i svjetskih, pisaca, i da je s pravom zavrijedio nadimak Majstor, kako je uostalom poznat u istoriji literature.

Dabome, za neupućene u njegov opus, nije na odmet naglasiti da Henri, na svu sreću (kao, recimo, Aleksandar Dima), nije pisao kuvare.

Američki roman, a u Evropi

Tvorac ove izuzetne nove biografije o Džejmsu, Majkl Gora, tvrdi da se za veliki američki roman – isto kao Mobi Dik ili Buka i bijes - može uzeti i Portret jedne lejdi, objavljen 1881, i to baš zato što se čitava radnja odvija u Evropi.

Ako imate na umu o kolikom se opusu govori, lako je zaključiti da je najmanje dvije trećine života proveo putujući, pišući i čitajući

To je teza njegove knjige, koja mu je istovremeno poslužila i kao povod da se naširoko pozabavi ovim maestralnim i nedvosmisleno kompleksnim američkim usamljenikom, koji je u Evropi proveo većinu svog života.

Međutim, prvo da se osvrnemo na prominentne Džejmsove biografe, Edela i Kaplana, zbog toga što je nit o Džejmsovom homoseksualizmu, iz nekog razloga, naročito danas strašno bitna.

Leon Edel, dugogodišnji ekspert i tvorac Džejmsove biografije u pet bogatih tomova (1953-1972; svih pet su, potom, objedinjeni u jednom tomu 1985), natuknuo je, te i obesmislio sve naznake o piščevom mogućem homoseksualizmu.

Fred Kaplan je 1996. objavio Imaginaciju genija, takođe kompetentnu i perceptivnu Džejmsovu biografiju u kojoj je, sudeći prema Džejmsovim pismima i nekim djelovima iz njegove fikcije, konstatovao da je Džejms bio prikriveni homoseksualac.

S druge strane, istina je da je Džejms imao par kratkotrajnih flertova sa ženama, ali je u pismima, neosporno, obraćao pažnju i na muškarce. Međutim, pa i da je Džejms bio homoseksualac, to se vrlo rijetko moglo naslutiti iz njegove fikcije, što dobro primjećuje Kolm Tojbin.

Dakle, ako je Džejms imao bilo kakav seksualni poriv, sigurno se potrudio da ga udavi u konstantnom radu

Tojbin je irski pisac koji je za fin roman o Džejmsu, The Master (preveden kao Gospodar; Narodna knjiga, Beograd, 2007), dobio Bukera, nazivajući tu njegovu sposobnost da se u fikciji distancira od homoseksualnosti – "fascinantnom".

Štaviše, koncept o unutrašnjem Džejmsovom životu autor Majkl Gora duguje upravo Tojbinovom romanu čiji naslov hvali u ovoj knjizi.

Isto tako, Džejms je bio bezmalo neurotičan radnik. Ako imate na umu o kolikom se opusu govori, lako je zaključiti da je najmanje dvije trećine života proveo putujući, pišući i čitajući, tako da iza njega, prirodno, leže tomovi i tomovi pisama, dnevnika, igranih komada, recenzija, putopisa i fikcije.

Dakle, ako je Džejms imao bilo kakav seksualni poriv, sigurno se potrudio da ga udavi u konstantnom radu. A ako se spustimo na te grane da nam nečija seksualnost postane vrlo važna, neminovno je da ćemo doći do zaključka da se iza Džejmsove persone sigurno krila neka tajna.

Ernest Hemingvej je imao teoriju da je Džejms, kog je veoma cijenio, bio impotentan. Tu teoriju je indirektno metnuo u roman Sunce se ponovo rađa, obrazloživši da je uzrokovana nesrećom pri vožnji bicikla ili prilikom konjičke nezgode.

Ipak, najrealniji opis ovog čovjeka sreo sam kod V.S. Pričeta, u tekstu o Majstorovim bilježnicama: "Usamljenost, poput para praznih očiju, uporno pilji između redaka ove knjige. Vidimo pustu, tihu prostoriju, radni sto i izgubljeno, prazno lice dobro odjevenog pisca..."

Sposobnost manipulacije

Čovjek iza kog stoji neprevaziđena fikcija sastavljena od izvanredno uvjerljivih, bezmalo živih, opisa emotivnih unutrašnjih stanja komplikovanih protagonista, a koji pored svega samo piše i čita, i na neki način se kloni društva, moguće je da ima homoseksualnu crtu kojom se odupire svom silinom.

U to ime vrijedi pogledati divan dokumentarac, Bill Cunningham's New York (2010), gdje ćete se suočiti sa bezmalo identičnom vrstom ličnosti, koja u sebi takođe svjesno podriva homoseksualnu nit, čitav svoj život podredivši bezuslovnom radu. Naravno, na vama je da odlučite da li je takvo saznanje uopšte i bitno kad se radi o znamenitom kreativcu. A Henri Džejms je to sigurno bio.

Tako ni Majkl Gora ne ostaje ravnodušan prema svim ovim informacijama, pa razumljivo pretpostavlja da je Džejms – po tom pitanju slijedeći sure iz Kaplanove biografije – i te kako bio svjestan svojih homoerotskih želja.

Iz ovakvog iskustva kao čovjeka koji je ponikao u Americi, on je stvarao komediju, patos, ali bi prikazivao i ljepotu njihove nevinosti

Kao Džejn Ostin prije njega, i Džejms je takođe shvatio da emotivna važnost može da zamijeni dramatično nasilje, a da oštrina nečijeg karaktera i situacije može da skrši diskurzivnost pisca koji se odaje tvorbi takve literature.

Osim u slučajevima kad socijalna i politička sadržina ne dominiraju na uštrb umjetnosti, trebalo bi da znamo da su, u generalnom pogledu, viktorijanski pisci veoma vodili računa o umjetnosti, iako ne na načine na koji su to radili Flober, Džejms i Konrad.

Iako ima istine u tome da je pisac najvećma bio nesrećni rob svojih čitalaca (kao Trolop koji je najčešće pribjegavao hepiendovima), garantovano je shvatao da je roman u mogućnosti da postigne brojne stvari.

A ponajviše Džejms, koji je u većini slučajeva najviše volio brinuti o kulinarstvu (Nabokov je za to imao frazu: "Mazite svoje detalje!"), tako da njegovi romani neosporno imaju tu sposobnost manipulacije da se pred nama prikažu i kao slikarska platna velikodušna u detaljima.

U kasnijim predgovorima svojih romana, Džejms govori o "amerikano-evropskoj legendi", pokazujući kako je koncizno zamišljao svoje internacionalne drame. Kazivao je da bi njegove priče trebalo da predstavljaju fakat o američkoj "nevinosti", s obzirom da je američka nacija, za razliku od evropske, skoro bila "apsolutno nesvjesna života".

S ovim naslovom, inače najobimnijim do sada, zakoračio je na teritoriju velikog ozbiljnog romana u maniru Džordž Eliot

Iz ovakvog iskustva kao čovjeka koji je ponikao u Americi, on je stvarao komediju, patos, ali bi prikazivao i ljepotu njihove nevinosti.

Džejmsova dugogodišnja posmatranja putujućih Amerikanaca u Evropi, njegovo detaljno poznavanje američkog karaktera, kao i zasićenost evropskim načinom života, očito su mu pružili sve potrebne informacije.

Bio je dovoljno dobar umjetnik (u to doba kao autor još svakako mlad, a kao kritičar na mahove i agresivan) da od datih sastojaka vremenom ne napravi idealan književni kapital gdje bi objedinio humor, ingenioznost, pronicljivost i tragediju. Sve to je naposljetku kulminiralo romanom Portret jedne lejdi, koji mnogi kritičari, s pravom reklo bi se, drže za njegov najbolji.

Izbor i sloboda

Planirao ga je skoro čitavu deceniju, što Gorinoj biografiji daje vremena da se raspline o okolnostima koje su Džejmsa ponukale da se lati njegovog pisanja. Portet jedne lejdi je treći u Džejmsovoj tzv. seriji fiktivnih američkih ekspatrijacija; prvi je o umjetniku u Rimu (Roderik Hadson, 1875), a drugi o biznismenu u Parizu (Amerikanac, 1877). Do Portreta je napisao još četiri romana.

Gora navodi: "Čitaoci su ga već vidjeli kao jednog od najuvaženijih od svih američkih pisaca, a isto tako i najizazovnijih; pisca kome je osobita sklonost prema nesrećnim završecima povlačila diskusije o tome kako pravi roman treba da izgleda."

Ovo i ne treba da čudi, s obzirom da se Džejms, za razliku od drugih viktorijanaca, najviše pozivao na Turgenjeva, Zolu, Flobera, Dodea i De Mopasana, a koje je imao prilike i da upozna.

Naposljetku će se udati za Amerikanca, Gilberta Ozmonda, što će joj u potpunosti oduzeti slobodu

S ovim naslovom, inače najobimnijim do sada, zakoračio je na teritoriju velikog ozbiljnog romana u maniru Džordž Eliot, kombinujući francusku formalnu sofistikaciju, englesku moralnu psihologiju i američku ozbiljnu ironiju.

Kao što i Kaplan nagovještava, centralne emotivne brige u romanu su još od djetinjstva bile njegove, a svijet iza romana je i te kako prijeteći; u pitanju je opasan svijet krcat represijom i uništenjem, gdje niko nije srećan niti spasen, gdje čak ni umjetnost ne može pružiti ikakvu utjehu bilo kome od protagonista. Džejms ga je napisao u trideset osmoj godini.

Portret jedne lejdi govori o Izabel Arčer, romantičnoj i nezavisnoj Amerikanki koja nasljeđuje bogatstvo u Engleskoj. Ona je inteligentna i idealistički nastrojena cura, ali ne od one vrste koja se nalazi u obligatornoj potrazi za mužem; staviše, Izabel je već u Americi odbila jednog, a u Engleskoj se oduprla nekolicini prosaca (engleskom lordu i američkom magnatu), samo zato jer misli da nakon vjenčanja neće biti slobodna duša.

No, drama u kojoj će se Izabel zateći leži u izboru za koji ona misli da je donesen njenom "slobodnom voljom". Naposljetku će se udati za Amerikanca, Gilberta Ozmonda, što će joj u potpunosti oduzeti slobodu i sputati je u svakom smislu, a njeno razočarenje i nezadovoljstvo biće ispraćeno, kao na slici Vilijema Tarnera, u veličanstvenom detalju.

Grandiozan pisac

Ozmond je u stvari osiromašeni diletant uzvišenog ukusa, koji u Italiji živi sa svojom ćerkom, Penzi, što je dobio nakon veze sa ljubavnicom Madam Merl. A Madam Merl, inače, Izabelina prijateljica.

Ovdje ćete dobiti daleko više od biografije jednog romana, a koju Gora odrađuje sa neizmjernom posvećenošću

Poslije udaje, Izabel saznaje da je samo poslužila kao svrha svojoj kvazi-prijateljici, koja je sparila njenog bivšeg muža sa njom iz razloga da bi obezbijedila nasljeđe svojoj ćerci Penzi. S druge strane, Ozmondove istančane senzibilnosti su u stvari samo ekspresija njegove izrazito egocentrične prirode.

Nije ni čudo što je Kaplan pretjerano realistični Portret prevashodno okarakterisao kao pravi košmar. Nakon njega, Džejms nije samo sazreo kao pisac, već je sazreo kao grandiozan pisac. Razlika je velika. Ipak, najgore godine za Džejmsovu karijeru će svakako nastupiti u periodu nakon Portreta.

Kao i u prethodnoj recenziji u ART-u, kod knjige Barija Strausa, Majstori komandovanja, gdje autor pošto-poto mora da isposluje neku vrstu konačne odluke kako bi zaokružio svoju studiju i napokon je priveo kraju, ovdje i Gora nekim nadasve proizvoljnim interpretacijama, Džejmsovom romanu pokušava nametnuti titulu velikog američkog romana.

Ako to stavite na stranu, ovdje ćete dobiti daleko više od biografije jednog romana, a koju Gora odrađuje sa neizmjernom posvećenošću, tako da konstrukcija o velikom američkom romanu, zahvaljujuću fantastičnom uvidu u Džejmsa kao čovjeka i pisca, ovdje apsolutno stoji u drugom planu i nije u tolikoj mjeri ni bitna.

( Ratko Radunović )