Neke nedoumice povodom crkvene gradnje SPC

I should think that God and pussy pretty much cover everything that matters. grobbledonk - komentar ispod pjesme "Jesus of the moon" Nika Kejva na youtube.com

Ako vas baš zanima tema gradnje hramova iza kojih stoji Srpska pravoslavna crkva - institucija koja se, po crkvenom zakonu, uvijek pojavljuje u ulozi investitora SPC hramova - onda vam preporučujem da, za početak, u ruke uzmete debele knjige staroslavne - Deroka i Nenadovića, za početak - i da malo proučite tu stvar - pogotovo ako namjeravate da izlazite u javnost sa stavovima o tome, a niste pod okriljem SPC, ni po kojem osnovu.

A možete i prečicom, samo morate biti oprezni.

Ako se odlučite za prečicu, preporučujem vam odličan tekst Zorana Majdina naslovljen "Retro u modi" - tekst je objavljen u nedeljniku "Vreme", broj 764 (25. avgust 2005. godine) - imate ga i na Internetu.

U nadnaslovu teksta stoji "Crkvena arhitektura", što nije baš najsrećnija odrednica, jer se tekst, gotovo u cjelosti, odnosi na SPC crkvenu arhitekturu.

Strašno mi se sviđa ovo "retro" u naslovu Majdinovog teksta - a odnosi se na stilove, tj. na oponašanje stilova koji su obilježili minule epohe - imate, na primjer, sintagmu retro šik - koja se, prvenstveno, odnosi na povratak starih stilova odijevanja i obuvanja, frizura itd.

Zaživio je, donekle, u jezicima koji čine taj naš četvoroimeni jezik, i izraz vintidž - radi se o anglicizmu, naravno, koji se, uglavnom pogrešno, koristi kao sinonim izrazu retro - a zapravo se odnosi na stare, ali strogo originalne stvari - automobile, na primjer - vintidž automobili su, dakle, stari, originalni automobili - ili modu - vintidž je zbirna imenica kojom označavamo originalne odjevne predmete, koji su u jednom eluzivnom, tj. teško uhvatljivom trenutku - izašli iz mode - pa su se, kasnije, "povampirili" - tj. vratili u funkciju - jer, kako kaže stari reklamni slogan za Levi's džins koji je bio aktuelan negdje sredinom osamdesetih: Quality Never Goes Out of Style - ili u prevodu: Kvalitet nikada ne izlazi iz mode.

Izraz vintidž (vintage) bi ipak trebalo koristiti isključivo u kontekstu priče o vinima - mada postoji i naš lijepi izraz - berba - koji je svakako primjereniji. Vintidž 1970. je isto što i berba 1970. Dakle, vintidž berba 1970. je pleonazam.

U domenima arhitektonskog stvaralaštva, jasno razlikujemo retro od vintidž arhitekture. Retro arhitektura sedamdesetih je oponašanje stilova gradnje sedamdesetih - poznog modernizma, na primjer, ili postmodernizma - a vintidž arhitektura sedamdesetih je originalna - pozna modernistička ili postmodernistička - arhitektura iz pomenutog perioda - mada je primjerenije izraz vintidž vezati precizno za godinu i prostor - vintidž arhitektura 1970. u Britaniji, recimo.

Hotel Crna Gora u Podgorici je, donedavno, bio vintidž 1952. - doduše djelimično prekrojen - pogotovo u parteru - a ovo što se danas dešava sa tim hotelom je zločin, ako mene pitate - to je isto kao da, na primjer, posjedujete vintidž mercedes 1952. godine, koji vam je ostavio vaš djed - pa ste riješili da ga prekrojite u autobus - kako bi u njega stala kompletna vaša porodica - uža i šira - uz rodbinu, prijatelje itd. Takav autobus ne bismo više mogli zvati mercedesom, nadam se da slažemo.

Nego da se mi ipak vratimo Majdinovom tekstu...

Da li pravoslavne crkve, u prvom redu one koje su građene nakon sloma Titove Jugoslavije - moraju da izgledaju baš tako kako izgledaju

Dakle, Majdin pomenutim tekstom, uz pomoć uglednih stručnjaka koje je konsultovao - pokušava zapravo da odgovori na suštinsko pitanje: da li pravoslavne crkve, u prvom redu one koje su građene nakon sloma Titove Jugoslavije - moraju da izgledaju baš tako kako izgledaju - tj. da li je kopiranje istorijskih stilova ili elemenata istorijskih stilova građenja pravoslavnih hramova (raška stilska grupa, vizantijska - ili srpsko-vizantijska stilska grupa - ako vam je tako draže, moravska stilska grupa itd.) legitimno u kontekstu vremena sadašnjeg, odnosno savremenog arhitektonskog jezika - kada se već koriste savremeni materijali - armirani beton, na primjer - i savremene tehnologije gradnje - prefabrikovana gradnja, na primjer.

Da li je, drugim riječima, moguće dosljedno odogovoriti na prostorne i funkcionalne zahtjeve investitora - u duhu savremene arhitekture.

Odgovor je - jeste! - ali postoji nužan preduslov.

Preduslov je da SPC u određenoj mjeri, barem neznatno - revidira svoje estetske i druge preferencije po pitanju gradnje hramova - što, kako sada stvari stoje, nije realno očekivati - barem ne u dogledno vrijeme - a SPC ima vremena. Retro varijante su uzele maha - tzv. srpsko-vizantijsko-moravska tradicija je apsolutna paradigma, odavno. Veliko je pitanje, takođe, što je zapravo savremena arhitektura - pogotovo na ovim prostorima - i da li bi savremena arhitektura, ma što to bilo, uspijevala da se uzdigne do nivoa očekivanja u eventualnim domenima gradnje SPC hramova. Kako bilo - rijetki su arhitekti koji su spremni da razmišljaju o tome - a kamoli da se upuste u tu vrstu avanture.

Trenutno mi pada na pamet samo jedan SPC hram koji je vrijedan pomena u kontekstu savremenog arhitektonskog jezika - to je Hram Rođenja Presvete Bogorodice u Štipini, blizu grada Knjaževca, u Srbiji. Autor projekta je Branislav Mitrović, koji o projektu kaže sljedeće:

Hram Rođenja Presvete Bogorodice u Štipini, blizu Knjaževca, u Srbiji; Branislav Mitrović 2005.

"Crkvu (...) su meštani veoma lepo prihvatili, jer smo unutar crkve postigli neophodnu sakralnu atmosferu, tako da se vernici, narod, jako lepo osećaju u tom prostoru, koji je izvanredno akustičan. Hram ima notu regionalnog. Trudio sam se da to bude sakralni arhetip, da liči na prve hrišćanske bogomolje, da se sakralni duh i nit oseća u građevini. Ne moravsko, ne vizantijsko, ili neko drugo nasleđe, jer smatram da je upravo raznovrsnost bogatstvo koje Srpska pravoslavna crkva može da iskaže. Srpska pravoslavna sakralna arhitektura svojim arhitektonskim modelima ne pokazuje razgranatost u prostoru, to jest, prostor koji je srpski narod pokrivao. Na ovoj crkvi je ostvaren jedan mali korak da bi se pokazalo da ovakvi objekti mogu da budu sveti, sakralni, sasvim molitveni i sasvim logični i crkveni i u jednom drugom arhitektonskom okviru i odori".

Majdin, u zaključku svog teksta, kaže da mali unutrašnji prostor crkve na Rumiji - riječ je o dimenzijama tri sa dva i po metra - "po mnogo čemu ne ispunjava osnovne liturgijske zahteve: teško je verovati da se na tako malom prostoru može smestiti priprata, naos i oltar, niti proskomidija i đakonikon"

Elem, povod za Majdinov tekst je bilo desantno postavljanje - to definitivno ne bismo mogli nazvati gradnjom - crkvice na Rumiji - i njeno osvještavanje, 31. jula 2005. Veliko je pitanje, takođe, da li bismo tu gomilu željeznih profila i lima formalno mogli nazvati crkvom - mada je uredno osvještana (osvještani su i "temelji" i "završena" crkva, kako nalažu SPC kanoni).

Majdin, u zaključku svog teksta, kaže da mali unutrašnji prostor crkve na Rumiji - riječ je o dimenzijama tri sa dva i po metra - "po mnogo čemu ne ispunjava osnovne liturgijske zahteve: teško je verovati da se na tako malom prostoru može smestiti priprata, naos i oltar, niti proskomidija i đakonikon".

"Ipak je osveštan", nastavlja Majdin u ciničnom tonu. "To samo govori u prilog tezi da Srpska pravoslavna crkva nije toliko konzervativna kao što to neki misle i da je otvorena za promene, ako nigde drugo, ono u arhitekturi pravoslavnih objekata".

O čemu se radi?

Majdin, između ostalog, u svom tekstu daje i odličan prikaz pravoslavnog hrama. Ta priča je bitna, bez obzira da li ste vjernik ili ne - i spada u nešto što bismo mogli nazvati opštom kulturom - pa je, u to ime, prenosim u cjelosti:

"U građevinskom smislu pravoslavni hram mora imati pripratu, naos i apsidu, koja je od naosa odvojena ikonostasnom pregradom. Priprata je ulazni deo, nekad namenjen "oglašenima" - nekrštenima, odnosno onima koji se za krštenje pripremaju, a danas se u njoj prodaju sveće i razni religijski suveniri - crkveni kalendari, brošure, brojanice. Naos ili brod je centralni deo hrama gde stoje vernici za vreme liturgije, a u apsidi se nalazi oltar ili časna trpeza, gde se u toku liturgije, sakriveno od očiju vernika, osveštava vino i nafora i gde se sveštenici pričešćuju. U apsidi, levo i desno od oltara, takođe od naosa odvojene ikonostasom, nalaze se proskomidija i đakonikon, u kojima se pripremaju hleb i vino za pričest i odlažu odežde, liturgijske knjige i rekvizita.

Povod za Majdinov tekst je bilo desantno postavljanje - to definitivno ne bismo mogli nazvati gradnjom - crkvice na Rumiji - i njeno osvještavanje, 31. jula 2005. Veliko je pitanje, takođe, da li bismo tu gomilu željeznih profila i lima formalno mogli nazvati crkvom - mada je uredno osvještana

Iznad naosa je kupola na kojoj je po pravilu oslikan Pantokrator, koji vernike blagosilja, ali i upozorava da su pod stalnom prismotrom i da se sve što čine beleži za konačno suđenje (...), kupola nije obavezan element crkve kao građevine. Za to su primer (...) saborne crkve u Beogradu, Sremskim Karlovcima i Vranju, ali i Crkva svete Sofije u Ohridu. Ispred ikonostasa sa leve i desne strane mogu, ali i ne moraju biti pevnice, a iznad ulaza takođe može ali i ne mora biti prostor za hor.

Svaki pravoslavni hram mora biti osveštan, a osveštavaju ga isključivo arhijereji, čime pokazuju da se hram gradi sa njihovim blagoslovom i to u dva navrata: prvo se osveštavaju temelji, kasnije završena crkva".

Nadam se da je sada sasvim jasno u čemu se ogleda Majdinov cinizam.

Eto, to je sve za danas - u sljedećem broju intermezzo, potreban mi je mali predah od ove teme - a onda obećana priča o Sabornom hramu Hristovog Vaskrsenja u Podgorici.

( Borislav Vukićević )