Bure baruta na vodi

Dok se Kina dokazuje na međunarodnoj sceni, vode regiona su posljednjih godina uzburkane čarkama oko nenaseljenih ostrva u Južnom kineskom moru, za koja se vjeruje da su bogata naftom i gasom.

Na arhipelag, koji se sastoji od pet ostrva i tri grebena, pravo polažu Japan, Kina i Tajvan.

Sve snažnija Kina je u sporu sa nekoliko država jugoistočne Azije, uključujući Filipine i Vijetnam, oko djelova Južnog kineskog mora.

Zbog dubokog nepovjerenja, regionalnog rivalstva i sve tvrđeg nacionalizma, u posljednje vrijeme se mogu čuti poređenja današnje Azije sa Balkanom uoči Prvog svjetskog rata.

„Kao Balkan prije jednog vijeka, podijeljen preklapajućim savezima, lojalnostima i mržnjom, strateško okruženje u istočnoj Aziji je složeno. Najmanje šest država ili političkih entiteta je uključeno u spor sa Kinom, od kojih su tri strateška partnera Sjedinjenih Država,“ rekao je Kevin Rud, bivši premijer i ministar spoljnih poslova Australije, u članku za „Forin polisi“.

Opadanje nadmoći Vašingtona u Pacifiku, makar u odnosu na porast moći Kine, mijenja pravila igre u tom regionu i stvara teren za rabuktavanje tinjajućih teritorijalnih sporova.

Jun Jung-kvan, bivši južnokorejski šef diplomatije, ukazuje na još jednu paralelu s početka 20. vijeka:

„Tada je relativna moć Velike Britanije bila u padu, dok je moć Njemačke rasla od ujedinjenja 1871. Slično tome, makar u smislu ekonomskog kapaciteta, SAD i Japan su započeli proces opadanja u odnosu na Kinu. Velika pomjeranja ravnoteže definišu periode u kojima postoji velika vjerovatnoća da će ključni politički lideri napraviti ozbiljne spoljnopolitičke greške. Loše upravljanje međunarodnim odnosima u tako kritičnim momentima često je izazivalo velike ratove.“

Evropa iz 1914. kao pouka

Odnosi između Kine i Japana su pali na najniži nivo od diplomatske normalizacije 1972. Peking je narušio i odnos sa Vijetnamom i Filipinima, dok su ključne regionalne institucije, poput Zajednice država jugoistočne Azije (ASEAN) sve više polarizovane. U bezbjednosnom smislu, taj region nije bio krhikiji još od pada Sajgona 1975, ocijenio je Kevin Rud u članku za „Forin polisi“.

Ono što komplikuje situaciju, prema Rudovom mišljenju, to je što istočnu Aziju vuku dvije sile u potpuno različitim smjerovima. Sa jedne strane, sile globalizacije zbližavaju njene narode, ekonomije i države, što se ogleda u interregionalnoj trgovini, a sa druge strane, sile primitivnog nacionalizma istovremeno prijete da pocijepaju taj region.

Kao rezultat toga, ideja o oružanom sukobu, koja je suprotna svakom elementu racionalnog interesa za svaku državu koja uživa u dobrobiti ekonomskog dinamizma bez presedana, sada je postala zastrašujući, gotovo normalni dio regionalne konverzacije, čiji su uzrok nedavni teritorijalni sporovi, ali je motivisana duboko ukorijenjenom kulturnom i istorijskom ozlojeđenošću.

„Savremena istočna Azija je priča o ova dva veoma različita svijeta,“ smatra Rud.

Ako prevagne nacionalizam, kreatori politike bi mogli pustiti stvari da idu svojim tokom, kao prije sto godina. U knjizi „Mjesečari: Kako je Evropa ušla u rat 1914“, istoričar Kristofer Klark piše kako su kratkovidi nacionalistički porivi na Balkanu, potpaljeni politikom velikih sila u to vrijeme, proizveli krvoproliće Prvog svjetskog rata.

To je bilo vrijeme kada je ekonomska globalizacija bila još dublja nego danas i kada su evropske vlade, sve do 1914, bile zaključile da je panevropski rat iracionalan i stoga nemoguć.

„Vjerujem da je panazijski rat krajnje nevjerovatan. Ipak, za nas koji živimo u ovom regionu, evropska priča služi kao upozorenje o kojem vrijedi razmisliti,“ zaključuje australijski političar.

Britanski „Fajnenšel tajms“ u članku „Sjenka 1914. se nadvila nad Pacifikom“, piše da Kina, kao i Njemačka prije 100 godina, strahuje da stare sile nastoje da blokiraju njen uspon i da porast tenzija između Kine, Japana i SAD podsjeća na sukob koji je izbio prije skoro stotinu godina.

SAD su zbog čarki poslale misiju na visokom nivou u Peking i Tokio krajem oktobra. Američka delegacija je jasno poručila da bi kineski napad na ostrva pokrenuo mehanizam bezbjednosnih garancija koje je Vašington dao Japanu. Očigledna je opasnost da bi, kao i 1914, mali incident, mogao dovesti do šireg rata, piše Gideon Rahman.

„Razgovarali smo među sobom o analogiji 1914. Ne mislim da ijedna strana želi rat, ali smo i jedne i druge upozorili na lošu komunikaciju i incidente. Mehanizam odvraćanja obično funkcioniše među racionalnim akterima, ali su i ključni igrači 1914. bili racionalni”, kazao je profesor sa Harvarda Džozef Naj, koji je bio u četvoročlanoj misiji. Grejem Alison, Najov kolega sa Harvarda, takođe smatra da postoji opasnost od rata zbog pogrešne procjene. On kaže: „Mehanizam iz 1914. je poučan. Ko je mogao da zamisli da srpski terorista može da ubije nadvojvodu, za koga niko nije čuo, i izazove svjetski rat na čijem kraju su svi učesnici bili devastirani? Smatram da kinesko rukovodstvo još ne namjerava da vojno izazove SAD. Ali, šta sa usijanim nacionalističkim glavama u Kini ili Japanu?”

Apsolutističke pozicije

Postoje mehanizmi za ublažavanje tenzija do određene mjere, ali su se u Kini i Japanu podudarili režimi suočeni sa krizom legitimiteta i iskušenjem da to nadoknade nacionalističkim pitanjima.

Pokrenuta je grozničava diplomatska aktivnost između Pekinga, Tokija i Vašingtona da bi se ublažila kriza, ali ni Si Đinping, novi lider kineske Komunističke partije, ni japanski premijer Šinzo Abe ne pokazuju znake popuštanja.

Šinzo Abe je sa svojom konzervativnim partijom ostvario ubjedljivu pobjedu na izborima u decembru, obećavši da je osnažiti vojsku i da neće biti popuštanja u teritorijalnim sporovima.

I Si je obećao da neće biti kompromisa oko prava Kine na ostrva a neki kineski vojni zvaničnici govore o tome da su u stanju da „prvi napadnu“ i da vode „kratke, oštre ratove.“

U ovakvim izjavama neki čuju odjek Njemačke s kraja 19. vijeka. Istoričari dovode u vezu autoritarnu kinesku državu sa onom koju je izgradio ujedinitelj Njemačke, Prus Oto fon Bizmark.

A, kako piše komentator „Tajma“, u savremenoj Kini je moguće prepoznati „ponosni nacionalizam kajzera Vilhelma II“ i ne bi bilo iznenađenje da se fraza „vilhelminska Njemačka“ ponovo pojavi na stranama štampe.

Kako japanski biznis trpi zbog pada trgovine nakon nasilnih antijapanskih protesta a i radna mjesta i investicije u Kini će biti dovedeni u rizik ako se sukob oduži ili pogorša, postoji pritisak da se nađe neko rješenje.

Kina je odgovorila pozitivno na poziv Japana da se održi samit, mada se nikakav sastanak ne očekuje prije nego što Si postane predsjednik u martu.

Rojters navodi da će za pripremanje terena za pregovore biti potrebna vješta diplomatija.

„Obje strane žele da snize temperaturu, ali ne žele da djeluju meko u očima svog naroda,“ rekao je bivši japanski pilot, sada ekspert za bezbjednosna pitanja u regionu.

Britanski profesor Kristofer Hjuz smatra da ni Kina ni Japan neće priznati da postoji pitanje suvereniteta koje bi moglo postati predmet međunarodne arbitraže.

„Takve apsolutističke pozicije znače da to pitanje možda nikad neće biti riješeno, a to ne bi ni dozvolilo domaće političko javno mnjenje,“ rekao je Hjuz za BBC.

Ipak, glavna agenda Kine je domaća – država je suočena sa ogromnim pritiskom da održi rast, premosti ogromni socijalni jaz i odgovori na pozive za većim političkim otvaranjem. Demonstriranje snage u spoljnim poslovima može biti ventil za tenzije kod kuće.

SAD rizikuju da budu uvučene u sukob

Spor oko ostrva, koja su u Japanu poznata kao Senkaku a Diaoju u Kini, posljednjih mjeseci je eskalirao do te mjere da su obje države podigle borbene avione dok patrolni brodovi prate jedni druge u obližnjim vodama.

Tokio je prošlog mjeseca stavio do znanja da njegovi piloti prema globalnim pravilima imaju pravo da ispale pucnje upozorenja zbog narušavanja njegovog vazdušnog prostora, što je korak na koji se Japan odlučio samo jednom od Drugog svjetskog rata.

„Kina bi bila bijesna. To bi smatrala ratom, iako to nije u skladu da međunarodnim pravom,“ izjavio je za Rojters bivši japanski pilot. Japan, saveznik SAD-a, poslao je poruku da ne želi vojni sukob oko ostrva. Bez zauzimanja stava o pitanju suvereniteta, SAD priznaju da aministrativna prava na ostrva pripadaju Japanu i tvrde da američko-japanski ugovor o odbrani obuhvata i sporna ostrva. „Sukobi na bilo kom nivou nisu u interesu SAD jer ih primoravaju da biraju između država sa kojim žele da budu u dobrim odnosima i i dalje će apelovati na udržanost sve strane (naročito Kinu),“ kaže Ričard Buš, direktor Centra za političke studije sjeveroistočne Azije na Institutu Brukings.

Viktor Gao, kineski prevodilac i ekspert za međunarodne odnose, smatra da bi bilo kakva dodatna provokacija ili pogrešan korak u ovoj eksplozivnoj situaciji mogli gurnuti teritorijalni spor preko ivice. „Ako Japan želi da izazove oružani sukob u kojem bi se Kina i SAD mogle naći na suprotnim stranama, teško je zamisliti da bi u takvom konfliktu bilo ko potpuno savladao onog drugog a da konvencionalni rat brzo ne eskalira u nekonvencionalni“, rekao je Gao za BBC.

Čija su pusta ostrva

Odnosi između Pekinga i Tokija zahladili su kada je Japan prošlog septembra kupio sporna ostrva od jednog privatnog vlasnika. Tada je Kina zaključila da je cilj Japana, koji je tokom većeg dijela prošlog vijeka vršio de fakto administrativnu kontrolu nad ostrvima, sada de jure suverenitet.

Osam nenaseljenih ostrva imaju ukupno površinu oko sedam kvadratnih kilometara i nalaze se sjeveroistočno od Tajvana, istočno ok kineskog kopna i jugozapadno od najjužnije japanske prefekture Okinava. Njihov značaj je u tome što su smještena blizu strateški važnih plovnih linija, more oko njih je bogato ribom i potencijalno velikim nalazištima nafte i gasa. J

apan tvrdi da ih je proučavao 10 godina i utvrdio da su nenaseljena. Stoga ih je pripojio 1895. Nakon Drugog svjetskog rata, Japan se odrekao nekih teritorija i ostrva, uključujući Tajvan, Ugovorom iz San Franciska 1951. Ostrva Senkaku postala su dio niza ostrva Nansei Šoto - poznata i kao ostrva Rjukju, koja čine današnju prefekturu Okinava.Prema tom ugovoru, ostrva Nansei Šoto su potpala pod starateljstvo SAD.

Vraćena su Japanu 1971. Japan tvrdi da se Kina nije protivila dogovoru iz San Franciska i da su kineske i tajvanske vlasti počele da svojataju ostrva tek 1970-ih, kada se pojavilo pitanje naftnih resursa u toj oblasti. Sa druge strane, Kina tvrdi da su ostrva Diaoju od drevnih vremena njena teritorija, i da su joj služila kao značajna lovišta ribe, kojima je upravljala provincija Tajvan.

Tajvan je ustupljen Japanu 1895, nakon kinesko-japanskog rata. Kada je Tajvan vraćen prema ugovoru iz San Franciska, Kina smatra da su i ostrva – kao njegov dio – došla sa njim. Kina se takođe poziva na deklaracije iz Kaira i Potsdama, koje nalažu Japanu da vrati sve teritorije oduzete od Kine.

Galerija

( Angelina Šofranac )