"Brizlazak", glas i lojalnost

Albert Hiršman, koji je preminuo krajem prošle godine, bio je veliki ekonomista sa darom da formuliše iznenađujuća opažanja usredsređujući se na neki elemenat uočljivog ponašanja i da tako promijeni našu percepciju cijelog niza konkretnih problema. Jedan od njegovih najdalekosežnijih uvida bio je njegov rad o „izlasku, glasu i lojalnosti“.

Prvobitno formulisan nakon iskustva sa lošim vozovima u Zapadnoj Africi, Hiršman je shvatio da efikasnost složenog društvenog sistema može da opadne, ukoliko sistem dozvoljava ljudima da odu (izlazak); bolje rješenje bi bilo zadržati ljude (lojalnost), dajući im podsticaj da artikulišu zahtjeve (glas), što bi popravilo učinak sistema.

Lako je uočiti kako se ova teorija može primijeniti na lične odnose. Brak propada ukoliko je razvod (izlazak) suviše jednostavan; međutim, on takođe postaje neizdrživ ukoliko u njemu ne postoji osjećaj za uzajamnost i razgovor ili artikulaciju (glas). Artikulacija, takođe, može da trpi ukoliko se pojave nove mogućnosti: novi potencijalni partner znači da više ne postoji pritisak da se razgovara o okviru postojećih odnosa i da se popravi odnos.

Ova šema bi se mogla primijeniti i na političke odnose: Hiršman je napisao izuzetan članak koji pokazuje kako je mogućnost napuštanja Istočne Njemačke 1989. izazvala iznenadni pad lojalnosti.

Evropljani bi mogli ponovo da razmotre neke od svojih trenutnih dilema u svjetlu Hiršmanove teorije. Analogija sa brakom je metafora koja se se prečesto upotrebljava za napore Evrope da se integriše. Međutim, jasno je da i glas i lojalnost postaju problem za Evropsku uniju. Mnogi građani i vlade smatraju da imaju nedovoljno uticaja ili glasa, što umanjuje lojalnost.

Sada se poteže radikalnija mogućnost. Britanski premijer Dejvid Kameron povećao je vjerovatnoću „Brizlaska“, izlaska Britanije iz EU. Polemika koja je prethodila i uslijedila nakon nedavnog Kameronovog govora o Evropi, pokazala je da i britanski euroskeptici i najiskreniji evropski eurofili – među kojima i legendarne figure poput bivšeg predsjednika Evropske komisije Žaka Delora – podržavaju inicijativu Britanije.

Da li prijetnja od izlaska Britanije može prodrmati Evropu i povećati izglede za uspjeh britanskih napora da reformiše institucije ili da Evropu učini stabilnijom zajednicom? Hiršmanov poučni okvir, koji nam pomaže da razmislimo kako se razvijaju lojalnost i emocije, sugeriše negativan odgovor.

Ni jedna država ne voli da se osjeća izolovano. One žele da vide da se na njihove institucije i vrijednosti ugledaju i da ih kopiraju u susjedstvu – čime se izgrađuje lojalnost. Kao rezultat toga, EU se stalno širi, a SAD ohrabrujuju svijet da se demokratizuje.

Demokratske zemlje nisu jedine koje žele da šire svoj uticaj.

Sovjetski Savez je takođe želio da bude okružen zaštitnim tamponom zemalja istomišljenica, a Benito Musolini se ponosio time što je fašizam u tom trenutku bio konkurentna izvozna roba.

Prepoznavanje mogućnosti izlaska vraća unazad proces izgradnje lojalnosti. Mogu se pojaviti neke atraktivnije alternative.

Jedan od faktora koji izazivaju osjećaj nelagodnosti u odnosima Britanije sa sve više birokratskom Evropom je uvjerenost da su njene vrijednosti i institucije bliže američkim ili drugim bivšim kolonijama u kojima se govori engleski. Do 1990-ih, britanski euroskeptici su stvorili kovanicu „anglosfera“ kojom su opisivali model koji je bio uspješniji i bolje se širio od modela EU.

SAD predstavljaju „drugu ženu“ koja podriva britansku lojalnost prema EU kao atraktivnom stalnom partneru. Kao rezultat toga, Britanija je izgubila dosta od svoje sposobnosti da pruži učinkovit doprinos evropskim reformama.

Zaista, Britanija je posljednji put imala snažan evropski glas prije dvije decenije. Sredinom 1980-ih, tadašnja premijerka Margaret Tačer uspješno je gurala ideju integrisanog unutrašnjeg tržišta. Liberalizacija trgovine i investiranja koja je uvedena Jedinstvenim evropskim aktom u velikoj mjeri je bila inspirisana britanskom vizijom deregulacije. U to vrijeme, Delor je predstavio uvođenje jedinstvene valute kao način da se dopuni ili kompletira jedinstveno tržište.

Međutim, od tada se na neko vrijeme ispostavilo da su i američki finansijski model (sa moćnim finansijskim institucijama na manje regulisanim tržištima) i američki model angažovanja (u Iraku i Avganistanu) dinamičniji i da su više u skladu sa zahtjevima globalizovanog svijeta.

Oba ova elementa američkog sna sada su izgubili ponešto od svoje privlačnosti. Dokazano je da je angažovanje u Iraku zasnovano na obmani. Finansijska kula od karata se srušila. Međutim, Britaniju i dalje privlači nešto drugo i zbog toga ne želi da učestvuje u „artikulaciji“ („glasu“).

Amerika je zgrožena posljedicama flerta s Britanijom. Ona želi da ostane u kontaktu sa cijelim svijetom, ne samo sa nekim ostrvima na evropskoj obali. Sjedinjenim Državama je lakše da se bave Evropom kao cjelinom, naročito u situaciji kada se čini da bi se neki evropski odgovori na zajedničke socijalne dileme mogli primijeniti i u Americi.

Ishod podsjeća na neku Šekspirovu komediju zamjene identiteta. Evropa i Britanija su u braku, ali Britanija želi da produbi odnose sa Amerikom, dok je Americi više stalo do Evrope.

Nije lako uspostaviti mehanizme za podsticanje lojanosti. Najbolji su pozitivni mehanizmi, poput brzog ekonomskog rasta i povećanja prosperiteta, koji su u prošlosti bili potpora evropskom snu. Njih je, bar za sada, teško povratiti.

Takođe postoje po lojalnost negativne inicijative, kojima se svi ohrabruju da poštuju određeni standard ponašanja. Rizik leži u tome da se komedija pogrešno usmjerene ljubavi ne razriješi kažnjavanjem i onoga ko je došao u iskušenje i onoga ko je predstavljao predmet iskušenja.

Šta je savremeni ekvivalent žigosanju „slovom srama“, koje je predstavljalo kaznu za nevjerstvo u kolonijalnoj Novoj Engleskoj? Možda na ovo imaju odgovor agencije za kreditni rejting.

( Harold Džejms )