Kako do rasta

Ovih dana dva važna dokumenta iz okvira naše evropske agende su pred licem javnosti. Dolaze u vrijeme suočavanja sa stvarnošću ugroženih makroekonomskih performansi i problema održavanja tekuće reprodukcije i standarda građana u ograničenjima kriznog ambijenta. Napor da se sagledaju perspektive razvoja kroz Pretpristupni ekonomski program za Crnu Goru 2012- 2015. i Nacrt nacionalnog plana razvoja 2013-2016. predstavlja ne samo obavezu na evropskom putu, već i svojevrstan ispit zrelosti crnogorskog društva.

Bez namjere da se dokumenta interpretiraju, sljedeći redovi predstavljaju samo opservaciju na temeljne postavke i ciljeve razvoja u vremenu u kom je čitava evropska zajednica zabrinuta zbog neizvjesnosti domašaja mjera za saniranje kriznih debalansa i realnosti targetiranih pravaca razvoja.

Prvim utiskom prevladava pristup prilagođavanja realitetima kriznog uticaja koji je otkrio slabosti u arhitekturi samog evropskog integracionog korpusa, te svijest o nužnosti pokretanja mehanizama privrednog rasta kao osnove progresa. Pritom su eklatantan izraz nužnog prilagođavanja mjere fiskalne konsolidacije usmjerene na smanjenje budžetskog deficita i reviziju dinamike javnog duga, s posebno intoniranim mjerama u budžetskom okviru za 2013, kojim prevladava potreba redukcije rashoda i štednje. Naravno, sve to u cilju stvaranja uslova za održavanje stabilnosti finansijskog sistema i uslova koji generišu kreditnu aktivnost banaka i privrednu aktivnost uopšte.

Pritom treba proći svojevrstan hod po mukama smanjujući plate i redukujući programe svih potrošačkih jedinica u budžetu i pokrećući tako prirodnu senzitivnost u odnosu na karakter ovih zahvata, koliko god oni bili iznuđeni i vremenski ograničeni. Uz to, prvi put se primjenjuje mehanizam budžetskih ograničenja i fiskalnih pravila kojim se egzemplarno želi testirati model kojim se utiče na odgovornost u pogledu održivosti fiskalnih proporcija. Time je samo učvršćeno istrajavanje na nužnim strukturnim reformama koje inkliniraju primjeni postulata održivosti i stvaranju uslova za povećanje konkurentnosti u unapređenom poslovnom ambijentu.

Upravo svojevrsna katarza kroz koju će crnogorska ekonomija tokom 2013. neminovno proći treba da učini realnim projekcije potencijalnog privrednog rasta u većoj mjeri zasnovane na povećanom učešću tehnološkog progresa (TEP - total factor productivity) u odnosu na udio fiksnog kapitala. Očekuje se da taj trend treba da pokrene izvoznu orijentaciju i uticaj na smanjivanje izraženih ekonomskih neravnoteža. U svakom slučaju, strane direktne investicije ne treba tretirati kao inferioran razvojni diskurs, posebno ako se proces investiranja bazira na tako respektabilnim prednostima i neiskorišćenom resursu. Upravo onako kako se u Nacionalnom planu razvoja insistira na “pravim“ investicijama koje utiču na rast kroz proces multipliciranja i disperzije efekata na cjelinu ekonomije, uz prioritete koji po prirodi stvari imaju pretpostavke da generišu konkurentnost projekata u tim oblastima.

Ono što će svakako biti podložno ispitima vremena i događaja je kvantitativna dimenzija projekcije investicija od 1,5 milijardi eura u periodu 2013-2016. sa udjelom iz državnog budžeta u četvorogodišnjem ciklusu od 55,6%. Pritom bi rashodi za investicije iz budžeta činili godišnje prosječno 205 miliona eura što se čini dosta velikim naporom za budžetske mogućnosti finansiranja rastućih potreba sistema, koji pretenduje da prihvati evropske standarde i međunarodne obaveze u mnogim sferama života. Svakako može biti intrigantna i postavljena proporcija kojom se predviđa da od ukupnog kvantuma investicija (1,5 milijardi), 1,2 milijarde eura bude usmjereno na podršku implementaciji projekata održivog razvoja.

Zato dilema i pitanje: koliko opredijeljena vrijednost investicija u sferi “pametnog rasta“ koja se odnosi na oblast nauke, obrazovanja i informacionih tehnologija, u relaciji s ukupnim iznosom sredstava predviđenim Nacionalnim programom, doprinose najprofitabilnijem investiranju u budućnost? Pitanje se postavlja koliko god da je razumljiv pristup kombinacije instrumenata kojima će se podsticati razvoj po pojedinim oblastima (fiskalna, penzijska reforma usmjerena na sistemske promjene, dok javne investicije pokreću razvoj infrastrukture). Uostalom, javne investicije su efektan instrument podrške razvoju sistema obrazovanja.

Vrlo važna kompatibilnost Pretpristupnog ekonomskog programa i naročito Nacionalnog plana razvoja čije su ingerencije, čini se, više strateške, sa evropskom vizijom razvoja (Evropa 2020.) u osnovi se bazira na podršci evropskom izboru dugoročnih pravaca razvoja (pametan, održiv i inkluzivan razvoj). U ovim dokumentima se razvojni ciljevi koncentrišu na oblasti energetike, turizma, poljoprivrede i ruralnog razvoja, uz povratak na ekonomski rast iznad potencijalnog (realni rast BDP-a od 3-4%), smanjenje deficita javnih finansija i postizanje izbalansiranosti budžeta do 2016. i smanjenje učešća neformalne ekonomije za 50%.

Upravo ono što svakako zavređuje pažnju, no ne nužno ispred konceptualnog određenja dokumenta, jeste kvantitativna dimenzija razvoja s projekcijom rasta BDP-a u periodu 2013 -2016. po stopama od 2,5%, 3,0% i 3,5% respektivno uz konzervativniji tretman relativnog udjela stranih direktnih investicija. Definisan je i scenario nižeg rasta koji računa na recesiju u eurozoni, smanjenje kreditne aktivnosti i porast nezaposlenosti što bi rast BDP-a, u ovom periodu, pozicioniralo u red veličina od 1,0%, 1,5% i 2,0%. Svjetska banka je saopštila rezerve u pogledu objektivnih mogućnosti crnogorske ekonomije za značajniji rast u ovoj godini. Čini se ipak da optimizam u projekciji nije bez pokrića i da će usmjerenje ekonomske politike i karakter mjera fiskalnog prilagođavanja stvoriti pretpostavke da se regeneriše privredna aktivnost, a da motiv za biznis crpi snagu iz uslova kontrole nad stabilnošću javnih finansija i stimulativa ciljano usmjerenih na podršku preduzetništvu.

U kojoj mjeri će Pretpristupni ekonomski program, a naročito Nacionalni razvojni plan, koji u suštini ima ulogu da prepozna strateške prioritete i pravce razvoja, a predstavlja investicioni plan konzistentan sa EU finansijskim višegodišnjim okvirom, izraziti objektivnu perspektivu crnogorske ekonomije u uslovima zavisnosti od okruženja i neizvjesnosti događaja koji slijede, zavisiće i naše lične percepcije i opredjeljenja. U svakom slučaju, ponuđeni model razvoja održive i “zelene“ ekonomije usklađen sa stremljenjima razvijenog svijeta, a koncentrisan na aktiviranje sopstvenih snaga i moći, vrijedan je pažnje i kao takvom mu treba dati šansu. Isto tako, treba imati razumijevanje i odgovor za dnevne probleme građanina preko čijih leđa, u krajnjem, prođu sve oluje, ali i krene snaga oporavka.

( Borislav Ratković )