O studiji "Dostojevski i Zapad" Gojka Čelebića

(Gojko Čelebić: “Dostojevski i Zapad“, Oktoih, Podgorica, 2012)

Nedavno objavljena nova književno-teorijska studija “Dostojevski i Zapad“ Gojka Čelebića (prethodne godine bila je to Vjetrenjače Evrope) za literaturu Crne Gore značiće, bez sumnje, veliki iskorak.

Koliko i na koji način, time bi trebalo da se pozabavi književna kritika. Prema onome šta kroz svoj dubinsko-analitički kompleks nudi čitaocu, a riječ je o recepciji Dostojevskog u zapadno-evropskoj i američkoj književnosti i, u tom kontekstu, interakciji postmodernih stilova i čitanja, može se reći da se radi o knjizi koja i po svom žanru (esejističko-teorijski diskurs), kao jedinstveno ostvarenje, obogaćuje crnogorsku književnost.

U svakom od četiri poglavlja – Dostojevski i moderni Zapad, Dostojevski i strukturalno mišljenje, Dostojevski u Crnoj Gori, i U zemlji Velikog inkvizitora – autor je, poznavajući i koristeći izvornu literaturu na pet svjetskih jezika, njihov kritički duh, ne samo približio crnogorskoj kulturi, već je ukazao i na rastuću aktuelnost dostojevistike u svijetu.

Istina, odnos Dostojevskog prema teoriji i praksi zapadne književnosti i filozofije manje je zastupljen u odnosu na refleksiju i prijem njegovih književno -teorijskih postulata. Iako autor u uvodu navodi da njegova studija “ne pretenduje na sveobuhvatnost već na reprezentativnost“, ovo djelo, svakako, predstavlja i široki, dobro sistematizovani panoptikum stilskih razvojnih formacija (prije svega, strukturalizma) u kontekstu začetaka moderne misli i čitanja.

“Dostojevski u Crnoj Gori“ je posebno zanimljivo poglavlje, bar za ovdašnju književnu javnost

A takvo čitanje kulturološke mape Zapada započelo je Servantesom, kojem Čelebić i u ovoj knjizi posvećuje znatnu pažnju. Po čemu se uticaj ruskog književnog velikana na literaturu i filozofiju Zapada smatra epohalnim, gotovo blizu nekom naučnom otkriću?

Po tome što je filozofija njegove misli toj istoj kulturi nametnula “radikalni zaokret od pozitivističke istorije ka modernoj psihologiji“. Takva sveprisutna psihološka paradigma koja okreće leđa istorijski upakovanim faktima i zacementiranoj jednodimenzionalnoj apologiji događaja, a “ljudsko biće nadređuje razvoju svjetskih tokova“, kako u jednoj fusnoti naglašava autor, i te kako je uzdrmala analitičku matricu evropskih kulturoloških krugova.

To samo govori da recepcija Dostojevskog nije išla pravolinijski, bilo je tu ne malih otklona, pogotovo na početku (Konrad, Žid, Džejms, Golsvorti... dijelom Nabokov i Kundera), dok su neki kritičari čak navodili da čitanje njegovih romana “može škoditi psihološkom zdravlju“.

Čelebić je u svojoj studiji kompetentno progovorio o još jednom fenomenu (pored toliko drugih, ništa manje važnih) vezanom za Dostojevskog: o realizmu u višem smislu, odnosno psihološkom realizmu, kako su ga tumačili neki teoretičari.

Prvi o Dostojevskom pisao je Marko Cara, bez sumnje, najsveobuhvatnije Slobodan Tomović

Iako je sam Dostojevski sebe smatrao realistom, ali drugačijeg profila od ostalih, Čelebić, dubinski skenirajući njegov stil i romanesknu strukturu, s pravom kaže da njegov realizam “nikad nije ogoljen, a ni metodološki čist i svodiv u okvir bilo kojeg književnog pravca“.

Stoga i zaključuje da bi to što ga zovu realistom “možda više trebalo drugima nego njemu“. “Dostojevski u Crnoj Gori“ je posebno zanimljivo poglavlje, bar za ovdašnju književnu javnost, prije svega iz razloga što autor objelodanjuje činjenice o tome kakve su bile prve interpretacije Dostojevskog, preko kojih se izvora dolazilo do njega, u kojem smjeru je tekao uticaj Dostojevskog kad je u pitanju crnogorska književnoteorijska mapa.

Prvi o Dostojevskom pisao je Marko Cara, bez sumnje, najsveobuhvatnije Slobodan Tomović. Čelebićeva studija koja kritički testira savremenu misao i otvara ključna pitanja recepcije ne samo književnih tema, već i iz drugih aktuelnih sfera – psihologije, religije, politike – predstavlja jedinstven istraživački poduhvat.

Kao takva, traži posvećenog čitaoca, strpljivog i spremnog na dijalog sa Čelebićevim ne samo osnovnim, inače zahtjevnim tekstom, već i sa onim sadržanim u preko 450 fusnota, koje su te(k)st za sebe. Njegov esejističko-teorijski diskurs crnogorskoj književnoj praksi nedostajao je samo tako.

( Jovanka Vukanović )