Uzrok bolesti - disanje

Zbog dramatično zagađenog vazduha, 10 puta više od dozvoljenog, produžen je školski raspust, uveden besplatan gradski prevoz, udvostručene cijene parkinga, kako bi se manje koristili automobili, a preporučeno je da na posao ne idu stariji i ljudi s hroničnim bolestima.

Zabrinuta za zdravlje stanovništva, krajem januara Vlada u Skoplju preuzela je pomenute mjere.

Crnogorska Vlada nije posegla za ovakvim mjerama, niti za bilo kojim, iako je u Podgorici tokom decembra vazduh bio zagađen 18, a u Pljevljima čak 29 dana. Krajem novembra instrumenti Ekotoksikološkog zavoda izmjerili su u Pljevljima rekord – 23 puta veće zagađenje od dozvoljenog.

Vlada i najveći zagađivači, uz prebacivanje odgovornosti jednih na druge i nalaženje novih proceduralnih i drugih razloga, nikako da počnu sa strateškim projektima smanjenja zagađenosti vazduha, dok se zdravlje stanovništva dramatično pogoršava. Pljevlja su zato rekorder i po iseljavanju. Zagađenost vazduha ozbiljan je problem i u Podgorici i Nikšiću – pokazalo je istraživanje Centra za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) i Monitora.

Proračuni Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) pokazuju da šest odsto svih smrti u Podgorici, 12 odsto u Nikšiću i 22 odsto u Pljevljima mogu da se pripišu posljedicama zagađenja vazduha iznad vrijednosti koje propisuje ova institucija. „Podaci iz studije za ova tri grada ukazuju na to da je više od 250 prijevremenih smrtnih slučajeva, 140 hospitalizacija godišnje, kao i niz drugih zdravstvenih posljedica povezano sa izlaganjem česticama čiji nivo koncentracija prelazi vrijednosti date u Vodiču SZO za kvalitet vazduha'', kazali su iz Instituta za javno zdravlje Crne Gore.

U ovoj ustanovi navode da je godišnja stopa prijevremene smrtnosti povezana sa izlaganjem zagađujućim česticama u Crnoj Gori i do 60 puta veća od tragičnih posljedica saobraćajnih nezgoda. Veća je i do 20 puta od smrtnosti usljed bolesti digestivnog sistema.

U odgovorima na pitanja CIN-CG/ Monitor, Institut se poziva na podatke iz studije Uticaj zagađenja vazduha na zdravlje u Crnoj Gori, koja je objavljena 2016. godine, a sačinio ju je ekspert SZO dr Michal Krzyzanowski, gostujući profesor Kings koledža u Londonu.

Vrijednosti visoko kancerogene materije benzo(a)pirena u PM 10 česticama (prečnika manjeg od 10 mikrometara) prelaze dozvoljene granice do 15 puta. Ovaj policiklični aromatični ugljovodonik koji se nalazi u katranu Međunarodna agencija za istraživanje raka uvrstila je u prvu grupu kancerogenih materija. Izaziva tumore ovarijuma, limfnih čvorova, dojke, jetre, probavnog trakta, pluća i leukemiju.

Izlazak na sopstveni rizik

Rekordna zagađenja vazduha Pljevlja, već godinama, stavljaju, na listu SZO, u deset najzagađenijih gradova u Evropi. Pljevljaci tokom jeseni i zime šetaju na sopstveni rizik. Preporuke Instituta za javno zdravlje su da se ne izlazi na otvoreno, naročito djeci i mladima ,,pratikovati aktivnosti u zatvorenim prostorima u kućnim uslovima'', a u školama i vrtićima fizičko vaspitanje u zatvorenom prostoru.

Iz Agencije za zaštitu životne sredine za CIN- CG/Monitor kažu da vazduh u Crnoj Gori dominantno zagađuju ,,produkti sagorijevanja čvrstih goriva za grijanje prostorija, uz emisije iz saobraćaja, jer ima gotovo 200.000 registrovanih motornih vozila čija je prosječna starost preko 14 godina, kao i emisije iz industrije i pratećih grana, u prvom redu TE Pljevlja, Rudnika uglja Pljevlja i Željezare Toščelik iz Nikšića''. Ističu i da meteorološki uslovi, u velikoj mjeri utiču na kvalitet vazduha“.

„Problem sa vazduhom imaju i Tetovo, Prilep, Skoplje, Zenica, Tuzla, Sarajevo, Užice... Možemo ih staviti u istu ravan kada je riječ o PM 10 i PM 2,5 česticama. Ali, ako pričamo o drugim hemijskim elementima, o azotu, sumpor–dioksidu, torijumu, uranu, i ostalome u tim nalazima, onda se Pljevlja ne mogu porediti ni sa jednim gradom'', kaže Milorad Mitrović, izvršni direktor NVO Breznica.

Pozivajući se na podatke lokalnih zdravstvenih ustanova,on je krajem aprila prošle godine upozorio da je za četiri mjeseca 35 žena iz Pljevalja starosti između 35 i 50 godina operisalo karcinom dojke. ,,Samo u aprilu 11 žena je operisano“.

Mediji su prije nekoliko godina objavili priču o 11 članova šire porodice iz Pljevalja koji su za godinu dana umrli od kancera, uglavnom pluća. Doktorka pedijatrije Vesa Ječmenica, koja je preminula 2015. godine, tvrdila je još 2012. godine da u Pljevljima dolazi do mutacije genskog materijala, pa je kroz generacije, osim rasta malignih oboljenja, povećan i broj urođenih anomalija,

U 2017. godini, prema Izvještaju epidemiološke službe u Pljevljima je registrovano 395 prvih posjeta ljekaru zbog maligniteta. U Institutu nemaju preciznu statistiku. Objasnili su da Nacionalni registar malignih neoplazmi raspolaže podacima o broju novoregistrovanih slučajeva kao i o broju umrlih od raka. Prema tim podacima, u Pljevljima je tokom 2013. godine novoregistrovanih slučajeva obolijevanja od raka bilo ukupno 175 - među muškarcima 93 i 82 kod žena. ,,Zbog metodoloških zahtjeva podaci za 2014. godinu su u fazi obrade’’, kazali su iz Instituta.

,,Prema evidenciji Centra za razvoj zdravstvenog sistema Instituta u 2017. godini u Opštoj bolnici Pljevlja je bilo 197 bolničkih otpusta zbog tumorskih oboljenja, a godinu ranije 162. U 2009. godini je bilo 154 bolničkih otpusta sa dijagnozom iz ove grupe bolesti. Broj otpusta nužno ne mora da se poklapa sa brojem liječenih, jer se isti pacijent može bolnički liječiti više puta tokom godine zbog iste dijagnoze/stanja’’, odgovorili su iz Instituta. Objašnjavaju i da bi registrovane slučajeve po gradovima trebalo posmatrati uz niz ograničenja, jer adrese pacijenata u bazi Fonda zdravstva često nijesu ažurirane, pa postoji određenih broj pacijenata koji onkološku terapiju prima u nekoj drugoj zdravstvenoj ustanovi ili van Crne Gore.

Toplana, konačno?

I najnovijim refrenom iz vlasti, naglašava se da ,,Vlada i nadležne institucije ulažu napore u unaprijeđenje stanja kvaliteta vazduha u cijeloj Crnoj Gori sa posebnim osvrtom na Pljevlja.“

„Prije svega, misli se na izgradnju mini toplane i toplifikacije Pljevalja, kao i na unaprjeđenje državne mreže za praćenje kvaliteta vazduha, koju nadograđujemo u okviru projekta Jačanje kapaciteta za upravljanje kvalitetom vazduha u Crnoj Gori, koji se finansira kroz predpristupnu podršku Evropske unije (IPA)'', kažu za CIN-CG/Monitor iz Agencije za zaštitu prirode i životne sredine.

Iz EPCG najavljuju da će u poboljšanje zaštite životne sredine uložiti 60 miliona eura, dok iz Rudnika uglja tvrde da godišnje troše više od 10 miliona eura.

U Agenciji navode da se toplifikacija Pljevalja smatra trajnim rješenjem problema u urbanom gradskom jezgru, pod uslovom da većina postojećijh individualnih ložišta bude uključena u toplovodnu mrežu. O ovom projektu koji bi koštao najmanje 20 miliona eura, govori se godinama. Predsjednik Opštine Mirko Đačić obustavio je u februaru prošle godine tender za gradnju toplane, jer nije bilo ispravnih ponuda. Uoči proljećnih lokalnih izbora 2018. opštinski čelnici i Vladini funkcioneri govorili su da će benefite kratkoročnih i dugoročnih mjera smanjenja zagađenja Pljevljaci osjetiti već tokom izborne godine. Nakon što su osvojili vlast, izgradnja toplane nije počela, iako je Direkcija javnih radova u julu potpisala ugovor s izvođačem radova, pljevaljskom firmom Tim company, ali još nije dobila dozvolu za gradnju od Ministarstva održivog razvoja i turizma.

,,Očekujemo da nam MORT tokom ove nedjelje izda dozvodu’’, kazao nam je Mervan Avdović, potpredsjednik Opštine Pljevlja. Ne precizirajući rokove, on ocjenjuje, da će nakon toga radovi teći brzo.

Čak iako tokom ove godine bude otvorena nova toplana, problem neće biti potpuno riješen. ,,Napori Opštine i države da se smanji zagađenje vazduha u Pljevljima postoje u određenoj mjeri, ali druga je priča što nijesu pogodili metu'', kaže Vaso Knežević, inženjer pejzažne arhitekture i ekološki aktivista iz Pljevalja.

On smatra da Pljevljima nedostaje strategija energetske efikasnosti: ,,To je isto kao da osobi sa slabim plućima i lošim imunitetom dajete da puši, konzumira alkohol i nezdravu hranu. Svi oni koji zagađuju vazduh moraju da budu svjesni da je pljevaljska kotlina ta osoba, i da bi trebalo da što manje vrše pritisak na ovu sredinu''.

Knežević objašnjava da bi za svakog od zagađivača trebalo da postoje mjere za smanjenje negativnog uticaja na životnu sredinu. „ Za Rudnik, to je rekultivacija jalovišta Jagnjilo i smanjenje negativnih uticaja rada rudarskih mašina zbog čega prašina iz kopa prekriva pljevaljsku kotlinu. U Termoelektrani je to ugradnja filtera za odsumporavanje i sanacija šljakišta Maljevac. Sagorijevanje uglja u individualnim ložištima može da se riješi postepenom zamjenom energenata do totalne zabrane korišćenja uglja. Toplifikacija je kao rješenje prepoznata prije 30 godina, ali do danas nije realizovana'', ističe Knežević.

Mitrović podsjeća da nadležni često ističu i nepovoljnu klimatsku i geografsku poziciju, jer je grad okružen brdima i nema provjetravanja.

„To je tačno, ali ko je zatvorio grad u kotlinu. Ljudi iz Rudnika su više od 120 miliona tona materijala iznijeli iznad grada i poremetili ružu vjetrova. Nema više sjevernog vjetra koji je čistio grad'', objašnjava Mitrović.

On navodi da deponija Čulina guka, ide obodom grada i i sprečava strujanje vazduha. Mala i velika Pliješ, takođe sa južne strane zatvaraju grad. „Rudnik uglja mijenja reljef i naše uslove života. Ostali su napušteni kopovi u Šumanama i Borovici, stvaraju vještačka jezera, ostavljaju iza sebe pustoš koja izgleda kao površina Marsa. A oni o tome pričaju kao o nekom brzom napretku'', navodi Mitrović.

Ko može, bježi što dalje

Ugalj je jeftin, kaže on, kada u cijenu ne ulazi saniranje uništene životne sredine. ,,Ali je preskup, kada to preračunate u prijevremene smrti, izgubljene radne sate i novac za liječenje stanovnika Pljevalja“.

U izvještaju o poglavlju EU o životnoj sredini, Koalicija 27, koja okuplja najznačajnije NVO koje se bave ekologijom, se navodi: „Planovi lokalnog kvaliteta vazduha za opštine Bar, Cetinje, Berane i Bijelo Polje nijesu pripremljeni, iako je trend povećanja zagađenja evidentan. Implementacija Lokalnog plana za Pljevlja nije na zadovoljavajućem nivou, zbog činjenice da konkretni rezultati nijesu evidentni i nivo zagađenja je ostao isti kao i prethodnih godina. Zdravlje građana nije postavljeno kao prioritet...''

Pljevljaci odavno ne vjeruju obećanjima pa se sele, bježeći i od zdravstvenih rizika. Monstat, posljednju deceniju, bilježi negativan migracioni saldo iz ovog grada. I po negativnom prirodnom priraštaju Pljevlja su na prvom mjestu u Crnoj Gori - broj preminulih je za 144 veći od rođenih.

Prve sedmice februara, na sjednici Skupštine opštine Pljevlja većina, koju čine odbornici DPS, Socijaldemokrata i Bošnjačke stranke, odbila je predlog cjelokupne opozicije o hitnim mjerama za rješavanje problema zagađenosti vazduha. Bilo je predloženo da Opština tuži Vladu zbog izostanka saglasnosti na odluku o utvrđivanju naknade za zaštitu i unapređenje životne sredine, te da se traži od nje, EPCG i Rudnika uglja da do 30. marta potpišu memorandum kojim će se precizno definisati dinamika uspostavljanja kvaliteta vazduha, vode i zemljišta u skladu sa standardima EU.

Većina je usvojila je svoje zaključke, kojima se daje podrška započetim aktivnostima Vlade. Opozicija je naglasila da bi bilo tačnije da su ih nazvali – Zaključci o ohrabrivanju zagađivača da nastave sa trovanjem.

Truju i grube i fine čestice

Prema podacima Instituta za javno zdravlje takozvane grube PM10 čestice povećavaju učestalost respiratornih bolesti i dovode do povećanja stope smrtnosti. One izazivaju ili osnažuju astmu, bronhitis i druga oboljenja pluća.

Važeća regulativa u EU, kao i crnogorska, propisuje srednju dnevnu vrijednost za PM10 od 50 mikrograma po metru kubnom (µgm³) koja ne smije biti prekoračena više od 35 dana godišnje. Zvanična statistika pokazuje da su od 2011. do 2018. godine prekoračenja srednjih vrijednosti ovih čestica u Pogorici bila od 64 do 89 dana godišnje, u Nikšiću od 104 do 147, a u Pljevljima od 144 do 217 dana.

Srednja godišnja vrijednost koncentracije PM 10 čestica ne bi smjela da pređe graničnu vrijednost od 40 µg/m³. U Podgorici je ona svake godine na granici 37,38, a 2015. je iznosila 41,91 µg/m³. U Nikšiću je od 43 do 62, dok u Pljevljima te vrijednosti idu i do 99,81 µg/m³, kako je zabilježeno 2015. godine.

Povećanje srednje godišnje vrijednosti „finih“ PM 2,5 čestica (prečnika manjeg od 2,5 mikrometra), zabilježeno je u Nikšiću i Pljevljima. Propisana granična vrijednost je 25 mikrograma po metru kubnom. U Nikšiću je često na granici, dok u Pljevljima svake godine prelazi 40 mikrograma, što ga svrstava u najzagađenije gradove Evrope.

EPCG: Planiraju, predviđaju...

Iz Elektroprivrede Crne Gore (EPCG) za CIN CG/Monitor kažu da se trude da, u skladu sa mogućnostima, u kontinuitetu realizuju projekte koji su usmjereni na ,,povećanje sinergije između energetskih objekata i životne sredine''.

Navode da su u 2013/14. godini realizovali projekat stabilizacije brane deponije Maljevac, a u postupku je eksproprijacija zaštitne zone. Projekat rekultivacije na Maljevcu vrijedan je gotovo 20 miliona eura. Za ekološku sanaciju prvog bloka TE Pljevlja predvidjeli su oko 40 miliona eura. „Idejnim projektom planirano je i niz postrojenja koja će smanjiti sadržaj oksida sumpora i azota u dimnim gasovima, zatim izgradnja postrojenja za tretman otpadnih voda, postrojenje sa novim sistemom suvog transporta pepela, šljake i hemijskog gipsa, kao i uklanjanje azbestnog materijala sa rashladnog tornja'', odgovorili su iz Sektora za korporativne komunikacije EPCG.

U Rudniku uglja AD Pljevlja tvrde za CIN CG/Monitor da redovno kontrolišu otpadna ulja i maziva, a u ljetnjem periodu, zbog prašine za polivanje puteva vodom potroše 150.000 eura. Početkom 2018. godine proradio je taložnik za prečišćavanje voda iz kopa Potrlica na Ćehotini, a vrijednost radova je viša od 280.000 eura.

,,Redovno vršimo ispitivanja. Ukupni trošak ispitivanja kvaliteta vazduha i vode u posljednjih pet godina je iznosio oko 104.000 eura'', kažu iz Rudnika uglja.

Najviše novca, 10 miliona eura godišnje, odlazi na obnovu, iako, kažu, ,,teško je razdvojiti rekultivaciju od procesa proizvodnje jer idu ruku pod ruku''.

( Predrag Nikolić (Monitor) )